Kuran belagat yönüyle eşsiz bir kelamdır. Öyle ki, on dört asır öncesinden benzerinin getirilmesi için damarlara şiddetle dokundurur derecede davette bulunduğu halde, karşılık görmemiştir. Dostları taklit şevkiyle, düşmanları üstün gelme hırsıyla sayısız eserler ortaya çıkardıkları halde, hiçbirisi Kuranın seviyesine yaklaşamamış; hatta en ufak bir adım bile atamamıştır. Eski yeni sayısız eserlerin kütüphaneleri doldurduğu bir dünyada hem Kuran, hem de diğer kitapları okuyan her kim olursa olsun, Kuranın bütün kitaplardan farklı ve üstün olduğunu rahatlıkla fark edecektir.
Bediüzzaman, Kuranın -dört farklı alanda- indirildiği dönemin en yetenekli insanlarını hayret içerisinde bıraktığını ve bir kısmını hürmetle önünde diz çöktürerek şakirdi yaptığını dile getirmiştir. Yani, o zamandaki Arap Yarımadasında dört şeye fazlasıyla önem ve değer verilmektedir. Bunlar; 1- Belagat ve fesahat, 2- Şiir ve hitabet, 3- Kahinlik ve gayptan haber vermek, 4- Geçmişte yaşananları ve kainatta meydana gelen olayları bilmektir.17
Kuranın eşsiz belagatı, insanlığın her tabakasında bulunan kişilere hitap etmeyi gerektirmektedir. Taklit edilemeyen, daima gençliğini ve tazeliğini koruyan garip, yüksek üslubuyla şairlere hitap ettiği gibi; gayp alemlerinden verdiği haberlerle kahinlere; geçmiş ve gelecekte meydana gelecek olaylar ve ahiret alemlerinden vermiş olduğu bilgilerle tarihçilere harika olduğunu ispat etmektedir. Toplumsal hayatla ilgili eşsiz prensipleri ile sosyolog ve siyaset bilimcilere ilham kaynağı olan Kuran, kaşiflerden tarikat ehli insanlara kadar birçok insan tabakasını hakikatlerinden hissedar etmektedirler. Hiçbir eğitimi olmayan insanlara, hatta işitsel ve görsel olmalarına göre ayrı ayrı eşsizliğini göstermektedir. Yani, işitselliği ön planda olan bir kişi usandırmayan ve gittikçe daha fazla dinlemesi hoşa giden üslubuyla Kuranı diğer kitaplardan ayrı tutacaktır.18 Ayrıca, görsel insanlara karşı Kuran farklı bir ayrıcalığı da öne çıkmaktadır. Öyle ki, Kuranın sayfaları arasında birbiri arkasında bir çok cümleler, hem de anlamlı bir tarzda birbirine bakmakta ve üst üste gelmektedir. Örneğin, tevafuk sırrının yakalandığı bir Kuranda ortaya çıkan Allah lafızlarına ait tertip ve düzen, bu gerçeğin en parlak bir işareti olmaktadır.
Göklerde ve yerde ne varsa, Allahı tesbih eder (Hadid Suresi, 1) ayetini okuyan biri Bu ayetin harika görülen belagatını göremiyorum diye itiraz eder. Aynı itirazı başta nefsimiz olarak bu konuya ilgi duyan birçok kişiden duyabiliriz. İster istemez kendi kendimize Kuranın belagatını herkes görebilir mi? diye sormadan edemeyiz. Bediüzzaman bu ince belagat sırrını şu sözleriyle açıklığa kavuşturur: O zaman git, orada dinle Mevcudat-ı alem perişan, karanlıklı, camid ve şuursuz ve vazifesiz olarak, hali, hadsiz, hudutsuz bir fezada, kararsız, fani bir dünyada bulunuyorlar Bu ayet, kainat üstünde, dünyanın yüzünde öyle bir perde açtı ve ışıklandırdı ki, bu ezeli nutuk ve sermedi ferman, asırlar sıralarında dizilen zişuurlara ders verip gösteriyor ki; bu kainat, bir cami-i kebir hükmünde başta semavat ve arz olarak umum mahlukat, hayattarane zikir ve tesbihte ve vazifeler başında cuş u huruşla mesudane ve memnunane bir vaziyette bulunuyor 19
Kuran, şiir ve belagatın çok büyük bir önem kazandığı bir ortamda indirilmiştir. O asırda Arapların çoğu okur yazar değildir. Bu nedenle tarihlerini, güzel ahlakı yaşanır kılan atasözlerini ve övünç kaynaklarını sözlü kültürle korumuşlar ve şiir ile belagata ayrı bir önem vermişlerdir. Belagatın toplumsal bir ihtiyacı gidermesi nedeniyle de beliğ edipler Arapların dünyasında birer halk kahramanı haline gelmişlerdir. Öyle ki, bir edibin tek bir sözüyle büyük bir savaş başlayabilirken, diğer bir sözüyle de barış ilan edilir olmuştur.20 İşte Kuran, belagatın popüler olduğu ve zirve noktaya ulaştığı bir zamanda, bütün insanlığa belagat noktasında meydan okuduğu halde günümüze kadar ciddi bir karşılık görmemiştir. Aksine, o zamandan bu zamana kadar en inatçı insanların bile hayranlığını kazanmıştır.
Kuran, Bakara Suresinin 74. ayeti olan Eğer kulumuz Muhammede (a.s.m.) indirdiğimiz Kurandan bir şüpheniz varsa, haydi, onun benzerini getirin. Allahtan başka bütün yardımcılarınızı da çağırın-eğer iddianızda doğru iseniz ilahi sözleriyle, yalnızca nazmındaki belagatının bile benzerinin getirilemeyeceği noktasında sekiz mertebe insanlığa meydan okumuştur. Yani, Kuranın bir benzerini, (1) Okuma yazması olmayan bir kişiden, olmuyorsa; (2) En meşhur bir edip ve alimden o da olmuyorsa; (3) Bütün edipleri ve hatta ilahların da yardımını alarak, bu da gerçekleşmiyorsa; (4) Mucizevi her yönüyle değil, yalnızca nazmında belagatına karşı, bu da başarılamazsa; (5) Manasına ve hakikatine bakılmadan, mitolojik, hayali ve yalan hikayeler anlatılarak, yine bir şey çıkmazsa; (6) On suresine, en azından; (7) Bir suresine, hiç olmazsa; (8) Kısa bir suresine21 getirilmesini istemiştir. Oysa, on dört asırdır yukarıda sayılan hiç bir basamakta Kuranın karşısına tek bir beşer sözü karşı çıkabilme cesareti gösterememiştir.
Tersine, Asr-ı Saadette bazı zamanlar bir bedevi Arap tek bir ayetin belagatına hayran kalır ve secdeye varırdı. Ona, Müslüman mı olduğu sorulduğunda ise, Yok, ben şu kelamın belagatına secde ediyorum derdi.22
Kuran en harika edipleri, belagatına secde ettirmiştir. Örneğin, Hud Suresinin Ey yer, suyunu yut. Ey gök, suyunu tut. Su çekildi, iş bitirildi ve gemi Cudi Dağına oturdu. Ve Zalimler güruhu Allahın rahmetinden uzak olsun denildi mealindeki 44. ayetiyle tufan hadisesi o derecede özlü ve etkileyici anlatılmıştır ki, bu ayet bir çok edibin dünyasında hayret secdelerine yol açmıştır.23
Kuranın ifadesi ve üslubu da en harika edipleri, belagatına secde ettirmektedir. Yani, sonsuz celali sonsuz cemal içinde, vahdaniyeti ehadiyet içinde, sonsuz azameti sonsuz hafa içinde, sonsuz vüsati sonsuz dikkat içinde, sonsuz haşmeti sonsuz rahmet içinde ve sonsuz budiyeti sonsuz kurbiyet içinde gösteren ayetleriyle, birbirinden en uzak olan zıtları birleştiren ifadeleriyle eşsiz bir anlatıma ve belagata sahiptir. Bediüzzaman, Cenab-ı Hakkın yaratmasından bahseden ayetlerde de ortaya çıkan bu bütüncül ve eşsiz tasvire şu sözleriyle dikkatleri çekmiştir: Sani-i Alem olan şu kainatın ustası, iş başında olarak şems ve kameri hangi çekiç ile yerlerine çakıyorsa, aynı çekiç ile, aynı anda zerreleri yerlerine, mesela zihayatların göz bebeklerinde yerleştiriyor. Semavatı hangi ölçü ile, hangi manevi alet ile tertip edip açıyorsa, aynı anda, aynı tertip ile gözün perdelerini açar, yapar, tanzim eder, yerleştirir. Hem, Sani-i Zülcelal, manevi kudretin hangi manevi çekici ile yıldızları göklere çakıyorsa, aynı o manevi çekiç ile beşerin simasındaki hadsiz alamet-i farika noktalarını ve zahiri ve batıni duygularını yerlerine nakşediyor.24
Kuranın belagatı karşısında, geldiği asrın en beliğ sözleri de sönük kalmışlardır. Kabenin duvarına altın yazıyla yazılan ve Muallakat-ı Seba ünvanıyla şöhret bulan kasideler bile değerini yitirmiştir. Lebidin kızı babasının kasidesini Kabeden indirirken Âyetlere karşı bunun kıymeti kalmadı sözüyle bu gerçeği dile getirmiştir.
Ayrıca, belagat ilminin gelmiş geçmiş en büyük dehaları sayılan Abdülkahir-i Cürcani, Sekkaki ve Zemahşeri gibi ediplerin Kuran belagatı, takat-ı beşerin fevkınderir, yetişilmez ortak kanaatine sahip olmaları, belagat noktasında Kuranın eşsizliğinin en parlak belirtilerindendir.25
Kuranın kelimeleri, cümleleri birbirine baktığı için, bazen bir kelimede onlarca belagat nüktesi bulunmaktadır. Kuran ayetlerinin bu inceliklerinde uzmanlaşan bir kısım alimler, bazen bir harften sayfalar dolusu hakikatleri, sırları ortaya çıkarmışlardır. İşte, bu sır gereğidir ki, Kuranın belagatı insan gücünün üstündedir.26 Gerçi, hak bir görüş olan Sarfe Mezhebine göre Cenab-ı Hakk insanlara izin vermediği için Kuranın benzeri getirilmez. Eğer yasak olmasaydı, insanlar taklidini yapabilirlerdi. düşüncesi de vardır. Fakat, konusunda uzman belagat ediplerinin büyük kısmının ortak düşüncelerine göre ise bunun nedeni Kuran yıldız gibi her bir ayetinin diğer ayetlere bakar bir gözü, müteveccih birer yüzü olması27 nedeniyle sayısız nükteleri, manaları ve sırları barındıran eşsiz belagatından kaynaklanmaktadır.
Batının zeka tarlaları olarak nitelendirilebilecek Prens Bismarcktan Carlylela kadar birçok düşünür Kurana karşı hissettikleri taktir ifadelerini seslendirmişlerdir. Bu da göstermektedir ki, Kuranın belagatı karşısında son asrın Avrupalı düşünürleri bile hayranlıklarını gizlememişlerdir.
Örneğin, Doktor Maurice Kuranın belagatıyla ilgili şunları söylemiştir: Kuran nedir? Her tenkidin fevkınde bir fesahat ve belagat mucizesidir. Kuranın, üç yüz elli milyon Müslümanın göğsünü haklı bir gururla kabartan meziyeti, onun her manayı hüsn-ü ifade etmesi itibarıyla, münzel kitapların en mükemmeli ve ezeli olmasıdır Kuranın fesahat, belagat ve nezahet itibarıyla mümtaziyeti, Müslümanların başka belagat aramaktan vareste kılmaktadır28
John Davenport ise, Kuran başından sonuna kadar gayr-i beliğ, gayr-i ahlaki yahut terbiyeye muhalif fikirlerden, cümlelerden ve hikayelerden tamamen münezzehtir29 diyerek, onun baştan sona beliğ bir kelam olduğuna dikkatleri çekmiştir.
Allahın birliğine iman etmek hakikat-ı kübrasını ilan ediyorken, Kuran, lisan-ı belagatın en yükseğine ve nezahetin şahikasına varır diyen Doktor City Youngest da, Kuranın belagatı hakkındaki sözlerine şöyle devam etmiştir: Belagat-ı Kuraniyenin mükemmeliyetine hükmetmeliyiz. Çünkü, Kuranın bu belagatı vahşi kabileleri medeni bir millet haline getirmiş; dünyanın eski tarihine yeni bir kuvvet ilave etmiştir.30
Bütün büyük insanların Kuranın belagatına baş eğdiklerini göstermek istediğini dile getiren Corsele ise Kuranın lisanı beliğ ve harikulade seyyaldir31 diyerek hayranlığını başka bir tarzda dile getirmiştir.
Kuranın Eşsiz Belagatına Gelen İtirazlar
Kuranın eşsiz belagatına en büyük itiraz tekrar tekrar zikredilen ayet ve hikayelerinden kaynaklanmaktadır. Görünüşte haşa- kelime ve konu bulma eksikliğinden kaynaklanıyor gibi görülebilen tekrarlar, gerçekte Kuranın ifadelerindeki belagatın daha da parlamasına yol açmıştır. Bediüzzaman, Kurandaki tekrarların yerinde ve anlamlı olduğunu, altı yönden açıklığa kavuşturmuştur. 1- Kuran zikir, dua ve davet kitabı olduğu için tekrarında kalbin parlaması, istemenin güçlü kılınması ve çağrının etkili olması sırrı vardır. 2- Kuran tamamını okumaya fırsat bulamayan ekser insanlar için, her bir surenin bir Kuran hükmüne geçmesi için ve aynı faydayı eksiksiz sağlaması için 3- Her gün havaya, suya ve ışığa ihtiyaç olduğu gibi, manevi ihtiyaçları barındıran Kuran ayetlerine de farklı aralıklarda bile olsa sürekli ve şiddetli bir ihtiyaç bulunması nedeniyle 4-Kuran dinin ve İslamiyetin esaslarını tesis eden ve toplum hayatını baştan sona yenileyen bir kitap olduğu için, tekrarla esasları güzelce yerleştirmeye ve sabit kılmaya ihtiyacı vardır. 5- Tekrarın en önemli bir nedeni de, Kuranın iman gibi hem çok önemli hem de ince hakikatleri konu edinmesi ve Allahı tanımanın en büyük bir dikkate değer olması içindir. 6- Her bir ayetin, her bir kıssanın bulunduğu yerde farklı bir anlamı ve hakikate bakan ayrı bir penceresi vardır. Görünüşte tekrar zannedilse bile, gerçekte tekrar değildir.32
Kuranda dalalet ehlinden çokça bahsedilmesi ve sıradan davranışlarına, basit hareketlerine karşı binler cinayet işlemiş gibi şiddetle tehdit edilmesi, belagatın dengeli, adaletli ve istikametli üslubuna görünüşte ters düşmektedir. Bir kısım itirazlar da bu yönden gelmektedir. Bediüzzamana göre ise bu durum, tam anlamıyla mutabık-ı mukteza-i haldir ki, belagatin tarifidir ve esasıdır. Ve israf-ı kelam olan mübalağadan münezzehtir. Çünkü, önemsenen ve büyük tehdide sebep olan, davranışların basitliği ve sıradanlığı değildir. Bu küçük hareket sonucu ortaya çıkan tahriplerin ve haksızlıkların korkunç derecede büyük olmasıdır. Yani, Cenab-ı Hakkı tanımamakla, emirlerini dinlememek ve yasaklarını işlemekle bütün varlıkların hukuklarına tecavüz edildiği gibi, onların hepsinin görevlerinden ortaya çıkan sonucun da iptal edilmesine neden olunmasıdır. Dolayısıyla varlıklar, hatta varlıkların görevleri sayısınca büyük bir cinayet işlenmektedir. Kuranın bu meseleye çokça önem vermesi ve tekrar etmesinin sırrı da burada gizlidir.33
Belagat noktasında Kuran yapılan itirazların bir kısmı ise temsiller ve kıssalar cihetiyle olmaktadır. Oysa, temsiller belagat sahasında işlek ve güzel bir caddedirler.34 Çünkü, temsiller en uzak hakikatleri yaklaştıran birer dürbün, en dağınık meseleleri toplattıran birer cihetül-vahdet ve en yüksek hakaika ulaştıran birer merdivendirler.35 Fakat, bazen getirilen temsillerin kinai anlamları bilinmediği için itiraz sesleri yükselebilmektedir. Örneğin, Hz. Musanın (a.s.) bir ineği kesmesi olayının Kuranın birçok yerinde konu edilmesiyle ehemmiyet verilmesi, hatta büyük bir sureye de el-Bakara isim olması bunun en çarpıcı olanıdır. Peki, niçin Kuran tarihin derinliklerinde gerçekleşen bir olayı bu kadar fazlaca önemseyerek bir çok suresinde konu ediniyor? Çünkü, bu tek ve basit olay, külli bir prensibin formülü mahiyetindedir ve her devirdeki insanlar için önemli bir mesaj taşımaktadır. O da varlıklara ibadet eder derecesinde bir kudsiyet verme düşüncesi her zamanda imha edilmelidir. Bediüzzamanın ifadeleriyle söylemek gerekirse: Kuran-ı Hakim, Hazret-i Musa Aleyhisselamın risaletiyle, o milletin seciyelerine girmiş ve istidadlarına işlemiş olan o bakarperestlik mefkuresini kesip öldürdüğünü, bir bakarın zebhi ile ifham ediyor.36
Yirmi Beşinci Sözün de konusu olan ve bir kısım insanlar tarafından vesvese ve şüphelere konu olan yukarıda bazı örneklerini de verdiğimiz- bir kısım ayetler de göstermiştir ki, görünüşte kusur zannedilen şeyler gerçekte Kuranın mucize oluşunun birer belirtisi ve onun mükemmel belagatının parlak birer işareti olmaktadırlar.
SON