Bediüzzamanda sahabe telakkisi

1- Sahabe hakkında Ehl-i Sünnetin görüşü

Ehl-i Sünnet, Hz. Muhammed’i (aleyhissalatu vesselâm) risaletine iman etmiş olarak görüp aynı imanla ölenkimseye Sahabe der.¹ Bu görüşme kısa da olsa fark etmez. "Uzun müddet beraberlik", "Hz.Peygamberle savaşa katılmış olmak", "hadis rivayet etmek" gibi şartlar ileri sürenler de olmuştur.Ancak bunlar münferid görüşlerdir, kaide olmamışlardır.

Yine ehl-i sünnete göre, Sahabenin hepsi adalet sahibidir.² Yani, dinî mevzularda bilerek yalansöylemezler. Hz. Peygamberden her ne rivayet ederlerse doğru söylerler. Dinle ilgili bütün sözlerine itimad edilir."Yalan söylemiş olabilir" diye, bir tereddüt ve kuşkuyu Ehl-i Sünnet âlimleri caiz görmezler. Bu kanaati bütünSahabeler hakkında taşırlar. Adalet meselesinde "Sahabelik" şerefine eren herkesi bir tutarlar, hiçbir ayırımyapmazlar.

"Adâlet sahibi olma" tabiri, âlimlerin dilinde farklı mânâlarda kullanılmıştır.³Bu tabir sahâbe hakkında kullanılınca ne kastedildiği, iyi bilinmesi gereken bir husustur. Hemen belirtmek isteriz:Bununla, onların günahtan, kusurdan mâsum oldukları kastedilmez. Ehl-i Sünnete göre, masumluk, yani ismet, yani günahlarakarşı korunma melekesine sahip olma hali, sadece Peygamberlere has bir imtiyazdır. Peygamber dışında hiçbir beşerismet iddiasında bulunamaz. Şia’nın masum imam inancı bu açıdan batıldır, ehl-i sünnet benimsemez. Ehl-i Sünnet,insan olmaları hasebiyle, sahabenin kasdî olmaksızın hata yapabileceğini, yanılabileceğini kabul eder.

Netice itibariyle "Ashab âdildir" derken İslâm ulemasının şu mânâyı kastettiği belirtilmiştir:

"Rivayette kizbe taammüd etmekten ve rivayetini kabul etmemeyi gerektiren bir fiil irtikab etmektenictinab etmek (kaçınmak)"⁴

Ashab, kendi aralarında, fazilet yönüyle bir çok dereceye ayrılır. En faziletli olanlar ilk Müslümanolanlardır, yani Hz. Peygamberle beraberliği fazla olanlardır. Nitekim Aşere-i mübeşşere de ilk Müslümanlardandır.Binaenaleyh, Resulullah’ı son demlerinde bir defacık bile olsa görmüş olanlar Sahabe sayılsa da, öncekilere nazaranfaziletçe geridirler.

Ehl-i Sünnet, sahabeyi, ayırım yapmadan ta’dil ederken âyet ve hadislere dayanır. Bu iki kaynaktan gelenpek çok nass herhangi bir ayırıma yer vermeden bütün sahabeleri över ve ta’dil eder. Âyetlerden birini kaydediyoruz:⁵"Siz insanlar için gönderilen en hayırlı ümmetsiniz"⁶ Pek çok benzerinin yerine de şu hadisikaydediyoruz: "Kim, Ashabımdan birine dil uzatırsa, Allah’ın lâneti üzerine olsun."⁷

Ehl-i Sünnetin, bilinmesi gereken, diğer bir görüşü, fazilette sahabeye kimsenin yetişemeyeceği görüşüdür.Yani, herhangi bir sahabe, sıralamada en sonda bile yer alsa, arkadan gelen en faziletli kişilere nazaran daha üstündür.Bir başka ifade ile bu ümmetin ilim, irfan ve velâyet yönleriyle en mümtaz olan güzide kişileri bile, fazilet yönüyleen âmi bir sahabeye yetişemez. İslâm uleması bu görüşlerine delil olarak şu hadisi de zikrederler:

"Nefsim kudret elinde olan Zâta yemin olsun! Sizden biri Uhud dağı kadar çok altın infakta bulunsabile, sevapta, Ashabımın bir müd hatta yarım müd infakına yetişmez."⁸

Aleyhissalatu vesselâm ile olan sohbetleri, onlara öyle bir feyiz vermekte, öyle bir mertebe kazandırmaktadırki, bir başka yolla buna yetişmek mümkün değildir. Dolayısıyla ümmetten hiç kimsenin Ashabla fazilet yarışınakalkması, üstünlük dâvâ etmesi caiz değildir. Böyle bir davranış, Muhammed ümmetinde bulunması gereken edebe aykırıdır.Zira, Âyet-i Kerime Allah ve Resulünün konuştuğu yerde kadın veya erkek hiçbir mü’mine söz hakkı tanımaz.⁹

2- Bediüzzaman’a göre Sahabenin Üstünlüğü

Bediüzzaman hazretleri, sahabe hakkında Ehl-i Sünnet’in görüşünü benimser. Ona göre Ashab insanlığınen mümtaz neslidir. Resulullah’la sohbet, onlara öyle bir feyiz, öyle bir şeref kazandırmıştır ki, arkadan gelecek ümmetin"en kâmilleri olan evliyanın büyükleri, Sahabenin küçüklerine karşı müsavat dâvâsını kazanamazlar."¹⁰

Yirmi Yedinci Söz’ün Zeyli, Sahabe hakkında müstakil bir bahistir. Ve sanki Ashab mevzuunda Ehl-i Sünnet’ingörüşünü herkesçe kabul edilebilecek mukni bir açıklamaya kavuşturmak için kaleme alınmıştır. Risalede, Ashabhakkında polemik konusu yapılan en mühim meselelere soru-cevap şeklinde yer verilir. Bu bahiste yapılan bütün açıklamalaraltı sorunun cevabıdır. Bunlardan beşi doğrudan, biri dolaylı olarak sahabeyi ilgilendirir. Doğrudan ilgilendirensorular, sahabe mevzuunda gelen hadislere dayandığı ve bu konuda rastlanan polemikleri hemen hemen özetlediği içinonları burada kaydederek mevzuya girmek istiyoruz.

1- "Sual ediyorsunuz: Bazı rivayetlerde vardır ki; ‘bid’aların revacı hengamında ehl-i iman ve takvadan bir kısım sulehâ, sahâbe derecesinde veya daha ziyade efdal olabilir’ diye rivayetler vardır. Bu rivayetler sahih midir, sahih ise hakikatleri nedir?"

2- "Deniliyor ki: Sahabeler, Resul-i Ekrem aleyhissalatu vesselâmı gördüler, sonra iman ettiler. Biz ise görmeden iman ettik. Öyleyse, imanımız daha kavidir. Hem, kuvvet-i imanımıza delalet eden rivayet var?"¹¹

3- "Bir zaman kalbime geldi, niçin Muhyiddin-i Arabî gibi harika zatlar sahabelere yetişemiyor?

4- "Diyorlar ki: Ehl-i velayet ve ashab-ı kemâlat, dünyayı terk etmişler. Hatta hadiste var ki: Dünya muhabbeti bütün hataların başıdır. Halbuki Sahabeler dünyaya pek çok girmişler. Terk-i dünya değil, belki bir kısım sahâbe, o zamanın ehl-i medeniyetinden daha ileri gitmişler. Nasıl oluyor ki, böyle sahabelerin en ednasına, en büyük bir veli kadar kıymeti var diyorsunuz?"¹²

5- "Sahabelere karşı iddia-yı rüchan nereden çıkıyor? Kim çıkarıyor? Şu zamanda, bu meseleyi medar-ı bahsetmek nedendir? Hem müctehid-i İzama karşı müsavat dâvâ etmek neden ileri geliyor?"

3- Ashabın Üstünlük Sebepleri

İlk soru, Ümmet-i Muhammed içerisinde faziletçe Ashab’tan üstün kimselerin olup olamayacağımeselesiyle ilgili. Çünkü, bir kısmı sıhhatçe oldukça düşük olan pek çok rivayet, ahirzamanda gelecek bazılarınınfaziletçe Ashab’tan üstün olacağını ifade etmektedir.

Bediüzzaman, o rivayetlerin, ifade ettiği ortak mânâyı, yukarıda da kaydettiğimiz üzere Türkçemeali şeklinde ifadeye dökerek sual konusu yapar: "Bid’aların revacı hengamında ehl-i iman ve takvâdan bir kısımsuleha, sahâbe derecesinde veya daha ziyade efdal olabilir" diye rivayetlerde vardır. Bu rivayetler sahih midir? Sahihise hakikatleri nedir?"¹³

Bediüzzaman’ın cevabına geçmeden, soru metninde yer verdiği bir ustalığa dikkat çekmek isteriz:Sonradan gelecek bir neslin faziletini Ashabınki ile kıyaslayan rivayetlerin hiçbirinde, "Bid’aların revacı hengamında"kaydına rastlanmaz. O, böylece, daha soru faslında, sadedinde olduğumuz hadislerde nazarların çekildiği, sahabeninkiile kıyaslanabilecek bir fazilete ermenin ilk şartının-bid’aların hâkimiyeti sebebiyle insanların sünnetten uzaklaştıklarıbir devirde "elde ateş tutarcasına"¹⁴ büyük sıkıntıları göze alarak-Sünnet’e uymak olduğunuifade etmiş oluyor. Nitekim bir başka hadiste:

"Ümmet fesada uğradığı zaman sünnetime temessük edene yüz şehit ücreti verilir" buyrulmuştur.¹⁵

Bediüzzaman’ın bu şekilde vazettiği soruya verdiği cevabı iki kısımda inceleyebiliriz:

Birinci kısım: Bu kısım, sekiz satırlık bir giriş paragrafıdır. Burada meseleyi üslûp ve ifademaharetiyle çok yönlü olarak özetler: 1- Bu mevzuda sahih ve sahih olmayan rivayetlerin varlığına dikkat çeker. 2-Sahih hadislerde ifade edilen "Ümmetin sonradan gelenlerinin efdaliyeti" meselesinin mahiyeti açıklanır. 3-Ashabın insanlık tarihinde en üstün nesli teşkil ettiğine dair kanaatini Kur’ân’dan da delil göstererek ifade eder.

İkinci kısım: Burada, Ashab’ın üstünlüğünün sebep ve hikmetleri aklî bir muhtevada izah edilir. Buizahta Ashabın üstünlüğünün pek çok sebebine işaret edildikten sonra sadece "Üç sebebi" üzerindedurulur.

Bu üç sebebin belirtilmesine geçmeden önce, mevzuun "tez"i mahiyetinde olan ve ihtiva ettiğiüç ana temayı yukarıda kaydettiğimiz giriş paragrafını aynen kaydediyoruz:

"Enbiyadan sonra nev-i beşerin en efdali sahâbe olduğu, Ehl-i Sünnet ve Cemâatin icmâı, bir hüccet-ikâtıadır ki, o rivayetlerin sahih kısmı, fazilet-i cüz’iyye hakkındadır. Çünkü, cüz’i fazilette ve hususi bir kemâldemercuh râcihe tereccuh edebilir.* Yoksa Sure-i Fethin âhirinde sitayişkârane tavsifat-ı Rabbaniyeye mazhar ve Tevrat veİncil ve Kur’ân’ın medih ve senasına mazhar olan sahâbelere, fazilet-i külliye nokta-i nazarında yetişilemez. Şuhakikatin pek çok esbap ve hikmetlerinden, şimdilik üç hikmeti beyan edeceğiz."¹⁶ Şimdi biz, bu üçsebebi özetleyerek sunacağız:

Birinci Sebep: Resulullah aleyhissalatu vesselâmın sohbetidir. Bu sohbet, öyle bir iksirdir ki, bir dakikaona mazhar olan bir kimse ehl-i tasavvufun senelerce seyr u sülûkla elde edebileceği feyze ve hakikat nurlarına mazharolabilir. Nasıl ki, bir sultanın hizmetkârı, o sultana tâbi olarak öyle bir mertebeye çıkar ki, bir şah çıkamaz."İşte şu sırdandır ki, en büyük veliler sahabe derecesine çıkamıyor." Ashab’ın sohbeti Peygamberin nübüvvetşahsiyetiyle sohbettir. Bu sohbetin yüceliği şu misalden anlaşılabilir: Kızını diri diri gömecek kalp katılığınasahip bir bedevî adam, bir saatlik nebevi bir sohbetten sonra karıncaya ayağını basamayacak bir ruh inceliği kazanıyor;cahil ve vahşî bir adam, bir günlük bir sohbetten sonra Çin ve Hind gibi memleketlere gidip o medenî kavimlere muallimve rehber oluyordu. Bu hususu Lemeat’ta şöyle nazmetmiştir:

Bir nazar-ı Peygamber
Birdenbire kalbeder
Bir bedevi-i câhilî
Bir ârif-i münevver
Eğer mizan istersen
İslâmdan evvel Ömer
İslâmdan sonra Ömer.¹⁷

İkinci Sebep: Sahabeler ekseriyet-i mutlaka itibariyle kemâlat-ı insaniyenin en a’la mertebesindedirler.Çünkü, onlar büyük İslâm inkılabına şâhid olup bizzat onu yaşadılar. İslâm inkılabı hayır ve hakkı bütüngüzellikleriyle ortaya çıkarmış, şer ve bâtılı da üstün çirkinlikleriyle gözler önüne sermiştir. Bu iki zıtlaröylesine birbirinden ayrılmışlar belirgin hale gelmişler ki, hayrı, hakkı iltizam eden şerre, batıla, yalana müşteriolması mümkün değildir. Çünkü sıdk ile kizbin arasındaki mesafe iman ile küfür arasındaki, Cennet ile Cehennemarasındaki mesafe kadar uzaktır.

Böyle bir ortamda, yüce seciye sahibi Ashâb’tan, Resul-i Ekrem gibi nuranî bir meyve, Cennet gibi birnetice veren sıdka ve hakka ve imana bütün kuvvetleriyle taraftar olmaktan başka bir şey beklenemezdi. Bediüzzaman,Sahabe’nin adaletinin büyük ölçüde bu sırdan ileri geldiğini başka fırsatlarda da ifade eder.¹⁸

Üçüncü Sebep: Nübüvvetin velâyete nisbeti, güneşin kendisiyle, aynalardaki görülen timsalinenisbeti gibidir. Elbette gökteki güneşle aynadaki görüntüsü, aralarında kıyaslama yapılamayacak derecedebirbirlerinden farklı ve uzaktırlar. Öyleyse nübüvvet dairesi, velâyet dairesinden ne derece üstün ise, "nübüvvetdairesinin hademeleri ve o güneşin yıldızları durumunda olan sahâbeler dahi, daire-i velayetteki sulehaya o derecetefevvuku olmak lâzım geliyor."

Bu üçüncü sebepte üç ayrı üstünlük vechi mevzu bahistir:

Birinci Vecih: İctihadda üstünlük

İctihadda, yani ortaya çıkan yeni meselelerle ilgili hükmü tesbitte yani Cenab-ı Hakkın rızasınauygun hükmü, onun kelamından çıkarma işinde sahabelere yetişilmez. Çünkü onların zamanında meydana gelen İslâminkılabı, herkeste Allah’ın rızasını arama ve ilahî hükümleri ortaya çıkarma meylini doğurmuştur. Akıllar,fikirler, zihinler, arzular, emeller hep bu esas üzerinde dönmekte, insanlardaki bütün ilmî melekeler o istikamette inkişafetmekte idi. Halbuki zamanımızda insanlar büyük çoğunluğuyla dünyayı arıyor, felsefe ve siyasetle meşgul, emellerayrı, arzular başka, fikirler karmakarışık. İctimai ortamın, kültür atmosferinin şahsiyetin gelişmesinde vemelekelerin inkişafında fevkalade müessiriyeti var. Öyle ki, zamanımızın insanı, ictihad kapasitesini elde etmedeAshab’a nazaran en az on misli bir zamana muhtaçtır. Söz gelimi Tabiinden Süfyan İbn Uyeyne on yaşında müctehidolabilmişse, günümüz insanı yüz seneye muhtaçtır.

Bediüzzaman, bu meselenin ehemmiyetine binaen, herkesin hatırına gelecek bir soruyu sorar ve cevabınıverir:

"Eğer desen: Sahabeler de insandırlar, hatâdan, hilaftan hâli olmazlar. Halbuki, ictihadatın veahkam-ı şeriatın medarı, sahabelerin adaleti ve sıdkıdır ki, hatta ümmet: ‘Sahâbeler umûmen adildirler, doğru söylerler’diye ittifak etmiş?"

Bediüzzaman bu soruya: "Evet, Sahabeler ekseriyet-i mutlaka itibariyle hakka âşık, sıdka müştakadalete hahişgerdirler (arzulayan, taraftar olan)" der. Ve birinci ile ikinci sebepte kaydettiğimiz mütalaalar çerçevesindeaçıklama yapar.¹⁹

Burada üzerinde durmak istediğimiz bir husus, Üstad’ın ihtiyatlı ifâdesidir: "Evet Sahabelerekseriyet-i mutlaka itibariyle hakka âşık…" demiştir. Bu ifadeden, çok az da olsa bir kısmının bu vasıflarındışında kalabileceği anlaşılmaktadır. Bediüzzaman, buradaki ihtiyatkâr ifadesi ile-sahabe dışında kalankimselerde görülmesi hâlinde, adaleti selbettiği için cerh vesilesi kabul edilen-bazı fiilleri işlemiş olanlarınıkastedebilir. Ne var ki ulema, onların da tevbe etmiş olmaları sebebiyle temizlenmiş olduklarını, tevbe iletemizlenenleri-Nur sûresinin 4-5. âyetleri mucibince-adaletlerinin geri geleceğine hükmetmiştir. Kaldı ki, Hz.Peygamber zamanında hâd cezasına çarptırılan Mâiz İbnu Mâlik, Gamidiyye (bir kadın) ve Hımâr lakabıyla meşhurAbdullah radıyallahu anhüm ecmâinden-ne hikmetse-hiçbir rivayet kitaplarımıza intikal etmemiştir.²⁰

İkinci Vecih: Kurbiyetleri velilerinkinden farklı

Sahabelerin Allah’a olan kurbiyetleri (yakınlıkları) noktasındaki makamlarına velayet ayağıyla yetişilemez.Çünkü onların velayeti, velilerin seyr u sülukla kat-ı meratib ederek kesbettikleri bir velayet değildir. Velayet-i Kübranamıyla yad edilen bu velayet, akrebiyet-i İlâhiyenin inkişafıyla mazhar olunan bir velayettir, kesbî değil vehbîdir."Akrebiyetin inkişafı" da Cenab-ı Hakkın zât, sıfat ve şuunatı hususunda marifetin artmasıyla olur. İlahibir lütuf olarak, nübüvvet nurunun sahabenin ruhunda in’ikas ve incizabıyla hemen hasıl olur.²¹

Peygamberlikteki kurbiyet de bu nevi bir kurbiyettir. Ve nübüvvet veraseti ve sohbet cihetiyle sahabeler osırra mazhardırlar.

---