Ahlâk Deyince…
"İslamiyet ahlak dinidir" ve "Peygamberimiz Güzel Ahlakı tamamlamak için gönderilmiştir".Bu mealdeki cümleler, ekseriyetle İslam ve Hz. Peygamber (s.a.v) ile ilgili yazılan kitapların dibacesine (giriş)kaydedilmektedir. Camilerin kürsü ve minberlerinde hatipler vaaz u nasihatlarını; şeyhler, müritleriyle yaptıklarısohbetlerini; hocalar, talebelerine sunduğu kemalat derslerini sık sık bu cümlelerle desteklerler.
Dost meclisleri, kahvehane yarenlikleri arasında yitip giden şeyin aslında ahlak olduğu onlarca, yüzlercekez tekrarlanır durur.
Aslında bizim bildiğimiz ahlak, hayatın merkezinde değil, uzağındadır. Galiz küfürler eden, ona bunasataşan, başkasının namusunda gözü olan insan ancak, ahlaksız sayılabilir. Bu bir yana, kararında olmak şartıylabu kabil fiillerin içten içe erkeklere yakıştığını bile kabul eden görüşlerin gün geçtikçe yaygınlaştığı görülmektedir.Netice-i kelam, dile getirilmese de git gide bir ahlaksızlık fiiline ancak kadınların tam-ehliyetli olabileceği anlayışınadoğru gidilmektedir. Başka bir hastalıklı bakış açısı da çocukların ahlaki davranışlarıyla ilgilidir.Umumiyetle büyüklerin gözünde, yetişkinlerin ahlaksızlıklarına düşme ihtimali olmayan rüştlerine ermemiş çocuklar,ne kadar mıymıntı, büyüklerin anlamlı anlamsız sözlerine ne kadar sadık ve ne kadar kendileri değilseler o kadarahlaklıdırlar. Böylece kavram çarpıtıldıkça "ahlak"ın mündemiç olduğu zenginlik, akılda ve yürektetespit edilen bu seciye bir daha dirilmemek üzere ölüp gitmektedir.
Her alan ve her mevki (statü) için ahlaki bir problem mümkündür; sanıldığının ve öyle görülmekistenildiğinin aksine statü yükseldikçe ahlaki sorun ortadan kalkmaz. "Halim selimse, açıktan kirli karanlık işlerebulaşmamışsa; bir mühendisin, bir doktorun, bir, profesörün, hatta bir bakanın veya bir başbakanın ahlaki tutumununzayıf olabileceğini düşünmez. Hatta onların ahlaklılıkları yüzünden o makamları doldurduğu sanılır. Nedense,unvanını tercüme bir kitapla kazanan ve ömrünün sonuna kadar bir telif eser veremeyen bir profesörün; kendi özelmuayenehanesine gelsin diye hastasına gülücükler dağıtan bir doktorun; liyakatli-liyakatsiz bütün kadrolarını hemşehrileriyledolduran bir bakanın; yakın bir seçim öncesi yollara asfalt yapıyorum diye katran bulaştıran bir belediye başkanınınahlaksız bir tavır içinde olduğu düşünülmez. Sattığı malın fiyatını 999.999 TL diye etiketleyen bir tüccarınne türden bir yalan söylediği kestirilemediği gibi.
Ahlak problemi bazen, ağır defolu bir malın herkesçe görüleceği kadar apaçık; bazen de sonu 99’larlaetiketlenmiş bir malı, fiyatı küsuratsız olan mala tercih ettiren profesyonel yalan kadar incedir. Böyle bir durumdaahlaksızlığın nerede yattığını anlamak için; akılla beraber basireti işletmek; ona kapılmamak için de iradeyikullanmak gerekir.
Kim ve hangi makamda olursa olsun herkes yaptığı hareketlerin-hiç olmazsa kendi ölçüleri içinde-haklıbir sebebe dayandığını bir yandan kendi içinde yaşamak ister; diğer yandan, dış dünyada haklı olduğu fikriniuyandırmaya çalışır. İnsan, içinde tezatlar taşıyan bir varlıktır. Hemen her insan özellikle kişiliğe doğruolgun adımlar attığı gençlik çağının başlarından itibaren kendi "ben"inin iktidarını olabildiğincegenişletme davasında huzursuz bir şekilde didinirken, haklılık, nesafet, adalet gibi ahlaki değerlere dayanma gayretkeşliğindende geri durmaz. Bu anlamda insan hiçbir zaman tarafsız değildir. Dolayısıyla o, ya hakikaten veya sahte olarak ahlaklıdır.
Tarihin her döneminde çeşitli şekillerde hareket edilmiştir. Fakat her zaman, adalet, eşitlik, doğruluk,hürriyet göze çarpar bir şekilde söz konusu edilmiştir. Bilgelerle, kahramanlar tarafından samimiyetle ve hakikat adına;siyasiler ve demagoglar tarafından riyakarlıkla ve menfaat adına. "Çar tahtında cellat" olarak adlandırılanMüthiş İvan bile, haksız yere ölüme mahkum ettiği dört yüz asilzadeyi idam ettirmeden önce bu kararının haklıolduğunu teyid ettirmeye çalışmıştı. Şahsi veya demagojik nedenlerle yapmış olabilir, fakat neticede ahlakmahkemesinden kaçamamıştır. Sahte ahlak olarak riyakarlık hakiki ahlakın kıymetinden bahseder, tıpkı sahte paranın,muvakkaten de olsa, değerini hakiki paranın mevcudiyetine borçlu olduğu gibi. İki yüzlülük, herkesin herkesten ahlakibir davranış beklediğine en ilginç bir delilidir. (Aliya İzzet Begoviç, Doğu ve Batı Arasındaki İslam, Çev. SalihŞaban, İstanbul, Nehir Yayınları, 1993, s. 141)
Bazılarının ileri sürdüğü gibi, ahlakı ilk bulanlar filozoflar değildir. Çünkü daha felsefeyokken ahlak vardı. İnsanoğlu dünyaya gönderilmesinden bu yana haklı ve haksız olanın ne olduğunu, bütün bunlarınhepsinin aslında ne olduğunu, yasaklamaların hangi hakka dayandığı fikrini içinde taşımışlardır. "Etik"(ahlak felsefesi) ahlak üzerinde düşünmek demektir ki, bu teemmül çok sonralarıdır. (Heinz Heimsoeth, Ahlak DenenBilmece, Çev. Nermi Uygur, İstanbul 1957, İstanbul Matbaası, s. 5)
İnsan "olan"la yetinmemiş; doğru-yanlış, iyi-kötü gibi "olması gereken" değeryargılarını daima içinde taşımıştır. O insan ki, hayvanlarda olmayan, derinden derine içinde yankılanan vicdanınınsesine büsbütün kayıtsız kalamamıştır.
Ahlaktan ne anlaşılması gerektiği mütalaamıza geçmeden önce, ahlakın eşsiz kıymetiyle beraberahlaki davranışın nedretinin birlikte izahı nasıl olabilir sorusuna cevap arayalım. Ahlak kanununa (yüksek düzeydebir fazilete) göre hareket eden insanlar sayıca çok değildir, hatta belki de hiçbir vakit çoğunluk pür-ahlaklıolamayacaktır. Mamafih kendi hayatımızda hiçbir fayda ummaksızın doldurduğumuz ahlaki anlar belki azdır. Ancak nekadar az olursa olsun, bu zamanlar, hayatın zeval bulmaz yegane değerleridir.
Ahlakı genel olarak, bilerek ve isteyerek yani taammüden bir gayeyi gerçekleştirme amacına yönelikyarar-amaçlı olmayan bir fazilet arayışı olarak tanımlamak mümkündür. İstenen sonucun alınamaması, teşebbüsünakim kalması fiilin (çabanın) ahlaki değerini eksiltmez. Önemli olan, şimdi veya gelecek adına hiçbir menfaat gütmedenbir feragatin tezahürüdür. Şayet böyle olmasaydı, bir nehrin azgın sularında sürüklenen bir çocuğu kurtarmakistediği halde bunu başaramayan bir insanın girişiminin, istenen sonuç elde edilmedi diye, değersizliğine hükmetmekgerekirdi.
Ya da tam tersi, zorunluluktan ya da fıtri eğilimden (yaratılıştan) belli bir sonuç elde edenlerindavranışlarına "ahlak" dememiz gerekirdi. Bu ahlaki ölçüler içinde, bir mide hastasının "azyemesi"-az yemek iyi olduğu halde-ahlaki bir davranış olmadığı gibi, yaratılıştan zeki bir öğrencinin hiç çabasarf etmeden ulaştığı başarının, halim-selim tabiatlı bir insanın sabırlı ve huzurlu görünüşünün aynı şekildegerçek anlamda (kamil manada) ahlaki bir kıymeti yoktur. Bundan başka, sadece (dünyevi anlamda) "başarılı"ve yararlı sonuçlara ahlakilik hakkı tanınırsa, hayatlarını büyük davalara vakfeden, rahat yüzü görmeyen; üstüneüstlük, çoğunlukla hedeflediği semereleri hayatlarında göremeyen büyük şahsiyetlerin davranışlarına ne adverilecekti?
Mukayeseli bir ahlak çalışması için Batı ve İslam gibi iki kategori belirlenecek olursa İslam’ınahlak anlayışına en çok yaklaşan Kant’ın ahlak anlayışı olmuştur. Bu anlayış öylesine bir rağbete mazhar olmuşturki, Kant için "ahlakın Newtonu" yakıştırılması yapılmıştır. Kant, ünlü ahlak teorisini geliştirirken,sanki de "sana yapılmasını istemediğin bir şeyi başkasına yapma" hadisini bir düstur kıymetinde teorisininmerkezine yerleştirmiştir. Gerçekten, düşünür ahlak teorisini, "genel yasa ve evrensel bir kural olmasınıisteyeceğin bir maksime (düstura) göre hareket et" ilkesi üzerine kurmuştur ki, bu ilke yukarıdaki Hadis-i şerifinbaşka bir şekilde söylenilmesinden ayrı bir şey değildir. Ahlaki bir yaşam için bir yaratıcının ve ebedi bir hayatınlüzumuna inanan Kant, anlayış olarak İslam’a pek yaklaşmıştır. Ona göre ahlak kanununa uyma, erdem ve saadete erişmeyolunda bir birlik olmalıdır. Fakat bu üç şey arasındaki ahenk tamamıyla bu dünyada gerçekleşmez. Onun için buahengi sağlayacak bir yaratıcı olmalıdır. (Mehmet Aydın, Tanrı-Ahlak İlişkisi, Diyanet Vakfı Yayınları, BasıldığıYer ve Yıl Belirtilmemiş, ss. 50-55)
İslam Düşüncesinin genel çerçevesi içinde ahlak disiplininin oldukça geniş ve önemli bir yeri vardır.Kuran ve hadis külliyatının çok geniş bir kısmı doğrudan veya dolaylı olarak ahlak konularla ilgilidir.
Bir toplumun bütün insanları yaratılıştan kötü olamaz. Ne var ki, toplum yapısı gereği statiktir;yeni bir değer toplum tarafından gerçekleştirilmez. Yeni bir ahlak hamlesi ancak ahlak kahramanları tarafından gerçekleştirilir.İşte bütün insanlık için en büyük ahlak kahramanı Hz. Muhammed (s.a.v) olmuştur. Gerçekten Kuran-ı Kerim, O’nuinsanlığa bir ahlak örneği olarak takdim etmiş, kendisi de bir ahlak tamamlayıcısı olarak gönderildiğini ilan etmiştir.Şu var ki, felsefeyi sırf insan aklının bir cehdi olarak kabul edersek, Hz. Peygamber bir ahlak felsefecisi değildir.Çünkü onun bütün tebliğleri gibi ahlaki talimleri de kendi zihninin bir ürünü olmayıp sadece vahye dayanır.Nitekim Hz. Peygamberin bazı tutumlarının vahiyle tashih edildiğini bilmekteyiz. (Mustafa Çağrıcı, Gazali’ye Göre İslamAhlakı, İstanbul: Ensar yayınları, 1982, s. 18)
İslam’ın ahlaki düsturları kitap ve sünnette belirtilmiştir. Nazari ve ameli ahlak alanında İslam’ınkoyduğu esaslar iyi anlaşılmak kaydıyla bu düsturlar bütün insanlığın düzen ve mutluluğunu karşılayacak düzeydedir.Kur’an ve Hz Peygamberin hadislerinden anladığımız ölçüde İslam ahlakı, niyetle beraber amele dayanmalıdır. (OsmanPazarlı, İslam’da Ahlak, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1980, s.13) Kur’an’ın pek çok ayetinde (en az elli) iman ile salihamel birliktedir. Ancak amele güç yetirilemeyen durumlarda niyet bile tek başına önemli sayılmaktadır.
Şu dünyada insanlar arasında, zengin-fakir, akıllı-daha az akıllı farklılaşmalar vardır. İslamniyete verdiği önemle iç dünyada her kese tam hürriyet ve eşitlik sağlamaktadır. Şöyle ki, her insan, ahlakkurallarına uyarak vicdanıyla uyumlu yaşamak isteyebilir; mal ve serveti yetmediği, sıhhati elvermediği ya da başkanedenler yüzünden iyilik yapamayabilir olsa da, iyiliği isteyebilir. Herkes haksızlığa karşı gelemeyebilir ama onutakbih edebilir, onaylamayabilir. Demek ahlak, fiilin bizzat kendisinde değil, her şeyden önce insanın doğru dürüst yaşamakistemesinde, kurtuluşu için verdiği mücadelededir.
Kulluk şuuru olmadan, ahlak adına istisnai ve ara sıra iyi hasletler ortaya koymak mümkünse de, ennihayette varılacak nokta keyfilik, zulüm ve sefahet olacaktır. Ahlaklı bir hayat için Sani’in azametinin kalplerdetesbit edilmesi gerekir. Ahlaki bir hayat için insanın hayatının sınırlarını bilmesi, gerektiğinde de, hayatınıortaya koyabilmesi gerekir. Bu ise hakiki bir imanı lüzumlu kılar. Çünkü her hakiki hasenat gibi cesaretin dahi menba-ıimandır, ubudiyettir. (Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, Yeni Asya Neşriyat, Germany 1994, Üçüncü Söz, s. 25)
Ahlak, en başta yaratılışta herkes için "eşitlik" düşüncesini kabul etmektir. Doğrudanilgisi olmasa da şu ifadelerde ahlakın temelleri atılmaktadır. "Cenab-ı Hakk’ın masivasından hiçbir şeyi onataabbüd edecek derecede kendinden büyük zannetme, hem sen kendini hiçbir şeyden tekebbür edecek derecede bir tutma,çünkü mahlukat mabudiyet noktasında müsavi oldukları gibi mahlukiyet nisbetinde de birdirler." (Bediüzzaman SaidNursi, Lem’alar, Yeni Asya Neşriyat, Germany 1994, s. 118)