Şükrü KAYA (1883-1959)
Tek Parti döneminde uzun süre milletvekilliği ve bakanlık yaptı. İçişleri bakanı iken yapılan seçimlerdekendi partisinin seçimi kazanması için her yola başvurdu. Bakanlığı boyunca muhalefete göz açtırmadı. Uyguladığıbaskı Meclis gündemine getirilerek sert eleştirilere konu oldu. Başta Bediüzzaman olmak üzere, mütedeyyin insanlaraleyhine kararlar aldırmak için mahkemelere müdahale edecek kadar baskı kurma yoluna gitti.
Kaya, 1883 yılında İstanköy Adasında doğdu. Midilli İdadisini bitirdikten sonra Galatasaray Lisesi’negirdi. Daha sonra Paris’e giderek Hukuk Fakültesini okudu. Yurda döndükten sonra Dışişleri Bakanlığında çalışmayabaşladı. Kısa bir süre sonra İçişleri Bakanlığına geçerek Mülkiye Müfettişliği görevinde bulundu. Balkan Savaşısonrasında Bulgarlarla oluşturulan Mübadele Komisyonunda görev aldı. 1916 yılında İskan-ı Muhacirin ve Aşayir Müdürlüğüneatandıysa da bu görevi kısa sürdü.
Bir süre Anadolu ve Irak’ta Mülkiye Müfettişliği yaptıktan sonra görevinden istifa etti. Akabinde İzmir’egiderek burada ve Buca’da öğretmenlik yaptı. Mondros Mütarekesinden sonra, işgallere karşı kurulan İzmir Müdafaa-iHukuk Cemiyetine girdi. Bir ara tutuklanarak İstanbul’a ve bilahare Malta’ya sürüldü. Kısa bir sürgün hayatındansonra yurda döndü. Lozan görüşmeleri sırasında danışmanlık yaptı.
Kaya, 1923-27 yıllarında İzmir Belediye Başkanlığı yaptı. Akabinde Muğla milletvekili olarak meclisegirdi. Bu tarihten itibaren uzun süre muhtelif bakanlıklarda bulundu. İsmet İnönü, Fethi Okyar ve Celal Bayar tarafındankurulan hükümetlerde bakan olarak yer aldı. Tarım, Dışişleri ve İçişleri bakanlıklarında bulundu. Bunların dışında1936-38 yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği de yaptı.
Kaya, İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmasına karşı çıkınca, siyasi hayatı kararmaya başladıve 1939 seçimlerinde aday bile gösterilmedi. Bu tarihten itibaren siyasi hayatı sona erdi. 1959 yılında İstanbul’da öldü.
Muhalefete ve kendisi gibi düşünmeyenlere hayat hakkı tanımayan CHP hükümetleri, "kendimizinolmayan ve kendimiz için olmayan bütün düşünce akımlarına karşı uyanık durmak ve savaşmak" prensibinipolitikalarının temeline yerleştirdiler. Kendilerine göre zararlı kabul ettikleri düşünce akımlarına karşı,devlet kurumlarını sıkı sıkıya kapalı tuttular. (İsmail Kaplan, Türkiye’de Milli Eğitim İdeolojisi, İletişim, s.161-162) İflas eden politikalarından dolayı kurdurulan Serbest Fırka’nın giderek büyümesi, CHP’nin iktidarınıkoruması için gayrimeşru yollara başvurmada sakınca görmedi. Bu sıralarda aktif olarak çalışanlardan biri de zamanınİçişleri Bakanı Şükrü Kaya’dır. 1930 yılında yapılan seçimlerde, halkın iradesinin hür bir şekilde tecellietmesine yardımcı olması gerekirken, bakanlığı ve bağlı tüm kurumları, seçimi CHP’nin kazanması için seferberetti. Başta bakan olmak üzere valiler, kaymakamlar, nahiye müdürleri, polis ve jandarma Serbest Fırkanın seçimikaybetmesi ve CHP’nin kazanması için ellerinden geleni yaptılar. Fethi Beyin seçim yolsuzluklarını Meclise taşımasıda herhangi bir işe yaramadı. (Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Fethi Okyar’ın Anıları, Türkiye İş Bankası Yay.,s. 77) Kaya, kendisi aleyhinde yapılan eleştiri ve ithamlara karşı hâlâ kullanılmakta olan "irtica" silâhınasarıldı. Ona göre Fethi Bey ve arkadaşları arasında, irtica ile mahkum olmuş, millete ihanette bulunmuş, ihanet vehilafet konularına girmiş adamlar vardı. Fırkaya üye olanlar hakkında ithamlarda bulundu. Bakanın konuşmasından önceçok sayıda milletvekili kürsüye çıkarak büyük bir baskı oluşturdular. (Fethi Okyar’ın Anıları, s. 172) FethiBey’in verdiği cevap ise, irticayı diline dolayanların gerçek maksatlarını ortaya koymaktadır:
"Serbest Fırka’dan evvel, bütün memleket halkının hükümetten memnun olduğu tarzında sözler söyleniyordu.O zamanlar hükümetten memnun olan halk, belediye seçimlerinde neden birden bire mürteci oluverdi? Bu irtica nasıl göründü?Halk laikliği istemiyoruz, halifeyi istiyoruz mu dedi? Hayır efendiler, halkın davranışını irtica olarak takdimedenler, halkın reyini inhisar altına almak isteyenlerdir." (Fethi Okyar’ın Anıları, s. 81)
Kaya, sadece muhalifi olan siyasilere baskı kurmakla kalmadı. Başta Bediüzzaman Hazretleri olmak üzere,onun İçişleri Bakanı olduğu dönemde çok büyük sıkıntılara maruz kaldılar. İrtica bahanesiyle dindar insanlaranefes aldırılmadı. Bediüzzaman, çıkarıldığı mahkemelerde uğradığı baskı ve zulümleri dile getirmeye çalıştı.Ancak, vatandaşın hakkını korumak ve kollamakla görevli yöneticilerin yaptıkları karşısında, biraz da alaycı birtavırla, eleştirilerde bulundu. Bir savunmasında, Kaya’nın icraatları ile ilgili olarak bir hikaye anlatarak savunmasınabaşlar: Hasta olan bir padişah için, ilaç olarak bir çocuğun kanı gerekmektedir. Bu durum karşısında babası bellibir para karşılığında, oğlunun feda edilmesine razı olur; hakim de fetva vererek çocuğun feda edilmesine yardımcıolur. Çocuk, olanlar karşısında, tepki göstereceğine gülmeye başlayınca sebebi sorulur. Çocuk bunun üzerine şöyleder: "İnsan bir belâya düştüğü zaman önce babasından, akabinde hakimden, sonra da padişahtan medet umar. Oysaki, babam beni para için satıyor, hakim ölümüme karar veriyor, padişah da kanımı istiyor." Hikâyeden sonra daşunları söyler:
"İşte, ey Şükrü Kaya Bey, biz de o çocuk hükmüne geçtik! Derdimizi, evvel mahallî hükümettekivaliye, sonra mahkeme adaletine, sonra Dahiliye Vekaletine müracaat edip mazlumiyetimizi beyan ederek zalimlerden bizikurtarmak için arzuhal etmek mukteza-i hal iken, gördük ki, en son şekvamızı dinleyecek Dahiliye Vekilinin hakkımızdakapıldığı asılsız evhamına bir hakîkat rengi vermek ve hatasını örtmek fikriyle hatasında ısrar etmesi daha büyükbir hata olduğunu düşünmediğinden, dûçar olduğu gurur hastalığına, kanımızı isteyerek, bizi asılsızbahanelerle perişan etmek istiyor." (Tarihçe-i Hayat, s. 209)
Fethi Okyar’ın TBMM oturumlarında dile getirdiği gibi, Bakan komplo üretmekte çok mahir idi. Bediüzzamanve talebeleri mahkemeden mahkemeye sürüldükleri, beraat ettikleri halde sürekli yeni iddialarla hapse atıldıklarına rağmen,hiçbir olaya sebebiyet vermediler. Buna karşılık Kaya, kendisi ile beraber Ankara’dan yüz jandarma, çok sayıda polisialarak Isparta’ya gitti. Bir iki askerle yapılabilecek bir işi, büyük bir olay varmış gibi bir havaya büründürerekhareket etmesi, icraatlarının önemli göstergelerindendir. Halbuki, bir neferin tebliğ etmesi halinde, hiç itirazetmeden mahkeme ve hapishanelerin yolunu tutan Bediüzzaman’a karşı yapılanların hiçbir gerekçesi yoktu.
Kaya’nın yaptıklarını mahkemede dile getiren Bediüzzaman; "Şükrü Kaya’nın şahsını, DahiliyeVekili olan Şükrü Kaya Beye şekva ediyoruz" demek suretiyle çok ilginç bir savunma örneğini sergiledi. Hiçbirtesir altında kalmadan vicdanlarıyla hareket etmeleri gerektiğini belirttiği mahkemeye; "Şükrü Kaya Beyin şahsıhakkında dinleyeceklerini bilseydim, en evvel biz, Şükrü Kaya’nın şahsı aleyhine ikame-i dava edecektik" diyereksözlerini sürdürdü. "Çünkü, bir seneden beri, her gün veya her hafta hakkımızda rapor isteye isteye,aleyhimize casusların, zabıtaların nazar-ı dikkatini celb ettirip, kurban koyunu gibi kesmek için bizi beslettiriyordu.Mahkeme ise, adaletten başka hiçbir şey düşünmemek lazım gelirken ve hakîkaten mahkeme içindeki zatlar da adaletetam bağlı oldukları halde, yüksek makamdaki Şükrü Kaya gibi şahsın tesiratına karşı dayanamadıkları için, bizitahliye edemeyip süründürüyorlar. Mahallî hükûmet olan Isparta valisi ve zabıtası ise, herkesten ziyade bizi veIspartalı bîçare, masum mevkufları himaye etmek ve bir an evvel kurtulmasına sa’y etmeleri vazife-i vicdaniyeleri iken,bilakis çok manasız ve asılsız bahaneler ile Isparta mevkuflarının, husûsan muhtaç ve fakirlerin tayinleriniverdirmeyip, açlıkla sefalete düşmeleri için onları ezdirmeye çalışıyorlar. İşte bu hale şekva değil; belki, ağlamanınnihayet derecesini gösteren bu acı hale, o çocuk gibi gülmek ile mukabele ediyoruz ve tevekkül edip, işimizi Azîz-iCebbara havale ediyoruz." (Tarihçe-i Hayat, s. 210)