Mehmed Said Halim Paşa (1864-1921)
Son dönem Osmanlı Sadrazamlarından olan Said Halim Paşa, 19 Şubat 1864 yılında Kahire’de doğdu. ÜnlüMısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın torunu ve vezirlerden Hilmi Paşa’nın oğludur. İlk Mısır Hidivi (OsmanlıDevletinin Mısır valileri için kullanılan unvan) İsmail Paşa ile anlaşamayan ve Mısır’ı terk etmek zorunda kalanHalim Paşa, ailesi ile birlikte İstanbul’a gelip yerleşti.
Said Halim, İstanbul’a geldikten sonra Arapça, Farsça, İngilizce ve Fransızca’yı öğrendi. Öğreniminekardeşi Abbas Halim Paşa ile beraber gittiği İsviçre’de devam etti. Lozan Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra İstanbul’adöndü. Babaları, yurt dışında milli seciyelerinin bozulup bozulmadığını öğrenmek maksadıyla onları teste tabituttu ve karakterlerinin bozulmadığı hükmüne vardı.
Sultan Abdülhamid tarafından, 21 Mayıs 1888 tarihinde Şura-yı Devlet (Danıştay) üyeliğine atandı vekendisine Paşalık rütbesi verildi. Bu görevinde gösterdiği başarı nedeniyle Rumeli Beylerbeyliğine yükseltildi (22Eylül 1900).
Beylerbeyliğine terfi ettirildikten sonra Yeniköy’de kendi adını taşıyan yalısında, fikri bakımdankendisini geliştirmek maksadıyla kitap okuyup incelemelerde bulundu. Kendisini çekemeyenler tarafından, yalısında silahve zararlı evrak bulundurduğu iddiasıyla Saraya ihbar edildi. Bu ihbar ve Jön Türklerle ilişkisi gerekçesiyle sürülerek,İstanbul’dan uzaklaştırıldı (15 Ocak 1903).
Mısır üzerinden Avrupa’ya geçerek burada bulunan Jön Türklerle temas kurdu. Yurt dışında bulunduğusırada İttihat ve Terakki Cemiyetinin müfettişliğine getirildi. Cemiyete maddi noktada destek ve yardımlarda bulunduğugibi, fikri konularda da katkı sağladı. İkinci Meşrutiyetin ilanından sonra İstanbul’a geri döndü. Cemiyet içindeaktif olarak çalışmalarına devam etti.
1908 yılında yapılan belediye seçimlerinde, İttihat ve Terakki listesinden Yeniköy Belediye Başkanlığınaseçildi. Bir süre sonra Ayan üyeliğine ve 1909 yılında da Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye yönetim kurulu üyeliğinegetirildi. Daha önce üyeliğini yaptığı Şura-yı Devlet’e başkan olarak atandı (1912). Yapılan İttihat ve Terakkikongresinde genel sekreterliğe getirilerek, cemiyetin önemli kişileri arasında yer almış oldu.
Said Halim Paşa, Mahmud Şevket Paşa kabinesinde Hariciye Nazırı olarak görev yaptı. Sadrazamın öldürülmesinden(1913) sonra vezirlik rütbesiyle Sadaret Kaymakamlığına ve bir gün sonra da Sadrazamlığa getirildi. Kurmuş olduğukabinede Hariciye Nazırlığını da üstlendi. Aynı yıl içinde yapılan kongrede, İttihat ve Terakki’nin başkanlığınaseçildi.
Sadrazamlığı sırasında yapılan antlaşma ile Edirne’nin geri alınmasında önemli katkıları oldu.Birinci Dünya Savaşı başladıktan sonra, hemen savaşa girilmesi taraftarı değildi. 1916 yılında yapılan kongredeikinci defa cemiyetin başkanlığına seçildi. Önce Hariciye Nazırlığından (24 Ekim 1915) ve daha sonra Sadrazamlıktan(4 Şubat 1917) istifa etti. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra savaş sorumlusu olarak mahkemeye çıkarıldı.
Gerek hariciye nazırlığından gerekse sadaretten istifa etmesinin en önemli sebeplerinden bir tanesiparti içi baskıdır. Özellikle Talat Paşa’nın Sadrazam olmak istemesi, sorumsuz kişilerin devletin işlerine müdahaleetmeleri ve gayr-i meşru hareketlerine son vermemelerinden dolayı istifa etmiştir. Ancak, Sadaretten ayrıldıktan sonrada parti ile bağlarını koparmamıştır.
Birinci Dünya Savaşı sonrası, İttihat ve Terakki’nin diğer ileri gelenleri için olduğu gibi, SaidHalim Paşa için de hazin bir dönemin başlangıcıdır. Çıkarıldığı mahkeme sonrası önce Mondros’a, oradan daMalta’ya sürgüne yollandı. Malta’da serbest kaldığı halde İstanbul’a geri dönemedi. Çünkü, geri döndüğünde İstanbul’akabul edilmeyeceği kendisine bildirilmişti. Bunun üzerine Roma’ya yerleşti. 6 Aralık 1921 tarihinde, akşam üstüarabayla evine döndüğü sırada bir Ermeni militan tarafından alnından vurularak şehit edildi. Bilahare bu militanErmeni terör örgütü Taşnaksütyun tarafından milli kahraman olarak ilan edilmiştir. Hayatta iken gelişine izinverilmeyen Paşa’nın cenazesi İstanbul’a getirilerek, Sultan II. Mahmud’un türbesinin de bulunduğu bahçede, babasınınyanına defnedildi (29 Ocak 1922).
Said Halim Paşa, Osmanlı Devleti’nin en bunalımlı döneminde Sadrazamlık gibi çok ağır vazifeleriihtiva eden bir makamda bulundu. II. Abdülhamid’i istibdat uygulamakla suçlayıp çok daha ağır bir istibdadı uygulayanbir cemiyetin ve partinin mensubu idi. Cereyan eden hadiselerde olumlu veya olumsuz etkisinin ve sorumluluğunun olmaması hiçbir zaman iddia edilemez. Ancak, her ne şekilde olursa olsun Birinci Dünya Savaşı ve mağlubiyetinin bütün suçunu,iktidarı elinde bulunduran partiye yüklemek insaf ölçülerine sığmaz. İktidarları boyunca, kendilerinden kaynaklananhatalarını ve yanlış politikalarını eleştirmek, muhaliflerinin en tabii hakkıdır. Savaşın kaybedilmesi, partiileri gelenlerinin yurtdışına kaçmaları veya çıkarılmalarından sonra, top yekun bir saldırıya geçip düşmanlarıdahi sevindirecek, insafsız eleştirilerde bulunmak asla vatanperverlikle bağdaşmaz.
Bu hazin dönemi yaşayan ve fiilen bazı hadiselerin içinde bulunan Bediüzzaman Hazretleri, yapılanmuhalefete karşı çok önemli ikazlarda bulunmuştur. İttihat ve Terakki’nin yanlışlarını eleştirmekten çekinmeyenBediüzzaman, haksız eleştirilere de karşı çıkmıştır. "İttihada şedit muarızdın. Neden şimdi sükûtediyorsun?" şeklindeki suale; "Düşmanın onlara şiddet-i hücumundan…" diye karşılık verir. İttihatçılarahücum o kadar artmıştır ki, onların iyi hasletleri olan azim, sebat ve İslam düşmanlarına karşı vermiş olduklarımücadeleleri dahi bu hücumlardan nasibini almıştır. Bediüzzaman; "Bence yol ikidir; mizanın iki kefesi gibi.Birinin hiffeti, ötekinin sıkletine geçer. Ben tokadımı Antranik ile beraber Enver’e, Venizelos ile beraber Said Halim’evurmam. Nazarımda vuran da sefildir." demek suretiyle, muhalefetin hassas noktasına işaret etmiştir. Çünkü,muhalefet, düşmanın işine yarayacak bir hal almış vaziyettedir (Sünuhat, s. 67-68).
Said Halim Paşa, yaşadığı dönemde İslami konuların savunucusu olup, İslamcılık düşüncesinin öndegelenlerinden birisi olarak kabul edilir. Yazmış olduğu eser ve makalelerinde fikirlerini ortaya koydu.
"İslam’da Teşkilat-ı Siyasiyye" adlı eserinde, İslam’ın siyasi ve sosyal olaylara bakışıüzerinde durdu. İslam müesseseleri ile Batının siyasi ve sosyal müesseselerinin karşılaştırmasını yaparak,birbirlerinden farklı olduklarını ortaya koymaya çalıştı. Devlet başkanının halk tarafından seçilmesi, meclisin güzideinsanlardan teşekkül ettirilmesi ve halk tarafından oluşturulan bu meclisin hükümeti denetleme yetkisinin olmasıgerektiği gibi fikirleri savundu. Ona göre devlet başkanı hem İslam kanunlarına hem de halka karşı sorumludur.
Bir çok yazılarının bir arada toplandığı ve "Buhranlarımız" adlı eserinde; Meşrutiyet,taklitçilik, fikri buhran, taassup, gerilememizin sebepleri üzerinde yazmış olduğu fikirleri bir arada bulunmaktadır.Sebilürreşad mecmuasında yayınlanan makalelerinde, İslamlaşmak tabirinin nasıl anlaşılması gerektiği üzerindedurdu. Müslümanlık, inanç, ahlak, cemiyet, siyaset gibi olguların bir bütün teşkil ettiğini izah etmeye çalıştı.Gerilemeden kurtulmanın çaresi olarak; İslami esasları en güzel bir şekilde öğrenmeye, teferruatlı bir şekilde öğrenilenbu esasların faziletli bir şekilde tatbik edilmesinin gerekliliğine dikkat çekti.
Said Halim Paşa, Batı tarafından isnat edilen taassubun; Müslümanlara karşı yapılan haksızlık vezulümlerin sonucu olduğunu yazar. Taassubu, Müslümanlara karşı yapılan zalimane tutuma karşı takınılan haklı birkine bağlar. Batı taklitçiliğini de eleştirerek, Batı taklitçiliği neticesinde alınacak siyasi ve sosyal müesseselerinfelaketimize sebep olacağını belirtir. Meşrutiyeti savunan Paşa, körü körüne taklitçilik yerine, milletin kendiihtiyaçlarından kaynaklanan sosyal ve siyasi düzenlemelerin yapılması gerektiği inancındadır.