Seçme (irade) Hürriyeti ve Mühürlü Kalpler
İnsan, varlığın bir kutbunda taşlarla ve çakıllarla aynı düzeyi paylaşırken, başka bir kutbundaise bütün varlığı ötede bırakacak bir payeyi üzerinde taşır. Tekemmül etmiş bir halde dünyaya gelmeyen insan, diğeryaratılmışlardan farklı olarak "olma" durumundadır. İrade, sahibinin önüne çeşitli alternatifler serer;meyillerine sınır konulmayan insanda çift yönlü kuvvetler devamlı çarpışma halindedir. Bir yanda bitmez tükenmezarzular, benliğinin derinliklerinde kök salmış gurur tahrip edici bir potansiyel taşır, diğer yanda vicdanınemrindeki kuvvetler ve latifeler teyakkuz halinde ruhun, daha doğrusu salim fıtratın adeta bekçiliğini yapar.Nur-zulmet, hayır-şer ferdi sahada olduğu gibi iki büyük akım halinde kıyamete kadar sürüp, gidecektir. Hile vealdatmalarıyla tilki-insanlar, şahsi menfaatleri uğruna her renge bürünen bukalemun insanlar, yaşam heyecanlarınızehirlemekten alan yılan-insanlarla, uçsuz bucaksız denizlerdeki bir balina ile küçük bir tepenin üzerinde çok kısabir süreliğine açıp solan bir kar çiçeği arasındaki vahdeti gören, hayret duyguları daima canlı, bir karıncayıbile ezmeme ihtiyatıyla adeta yere basmaktan korka korka adım atan melek-insanlar aynı dünyayı, hatta aynı fiziki vesosyal mekanı paylaşırlar. Birinciler çoğunlukla maddi ve siyasi alanda kalabalıkları ("kalabalık" kavramı"galebe-lik" ten bozmadır, söylemeye ne hacet) peşlerinde sürükleyerek ya da onlara bazı imkanlar sağlayarak"hükm"ederler, teşkilatlıdırlar. İkinci gruptakiler sadece hakkın kuvvetine dayanırlar. Şükür ki,iyilikle- kötülüğün mücadelesi biteviye sürüp gitmeyecektir; akıbet iyiler ve iyiliğin olacaktır ama bu dünyadasureta kötülün daha galip olduğu kabul edilebilir.
Kötülük sürekli olarak hayatın, vücudun, nurun yolunu kesip onu boğamaz; ne ki, hazır lezzetlere karşıher zaman aynı mukavemet gösterilemediği için de iyilik nihai hükmünü icra edemez. Bunda şaşılacak ve esef edilecekbir şey yoktur. İlahi mukadderat insanı çift yönlü duygularla dünyaya göndermiş, onun eline kaba, istila edicimeyilleri, doğru mecrasına yöneltecek cihazat vermiştir. Kur’ani tabirle, her akıl ve irade sahibi istitaat (güçyetirebilme) sahibidir. İlahi kitaplarda haber verilmeseydi dahi "vicdan azabı" bile tek başına insanların güçlerive kapasiteleri üstünde bir yükün altında bulunmadığının bir delilidir. "Vicdan azabı duyuyorum" dediğimizzaman, "irademizi hakkıyla ve yeterli kullanmadığımızı" da söylemiş oluruz aslında. İktidar ve kuvvetin dışındagelişen hadiseler karşısında ise insanda, çoğunlukla vicdan azabı değil, acıma, şefkat vb. duygular uyanır.
Burada, "irade-sorumluluk" konusunda başka dinlerin farklı mülahazalarından söz ederek uçsuzbucaksız bir yöne sapmadan, ilgimizi, İslam’ın "irade-sorumluluk-mükafat-ceza" konusunda sık sık tartışmakonusu yapılan bir meselesine yöneltmek daha faydalı olacaktır. Kur’an’a göre insan yaptıklarından sorumludur; çünküinsan seçme özgürlüğüne sahiptir. Dahası, imtihan insanın son nefesine kadar devam etmektedir; ancak bazı ayetleri düzbir mantıkla ve sadece mealinin sunduğu anlama imkanı ile ele alanlar çoğunlukla yanlış sonuçlara ulaşmakta ve hattatemel akaidi noktalarda sapma göstermektedirler. "Allah onların kalplerini, kulaklarını ve gözlerini mühürlemiştir"ayetini -güya- esas alarak Allah’ın ezeli mukadderatının insan iradesini sıfırladığı, dolayısıyla insanınkaderine razı olmaktan başka çaresi bulunmadığı sonucuna ulaşanlar olduğu gibi, hatta daha fazla olarak, bu ayetin açıkçainsan iradesiyle tezat teşkil ettiği zehabına kapılanlar vardır. Halbuki, sığ bakış açısından kendisini kurtarannice mütefekkirin çelişik(miş gibi görünen) ifadelerinde muhataplarının bütün benliğini saran pek çok zenginlikörneği vardır. Ekseriya, büyük gerçeklerin, tezat görünen ifadeler arkasında gizlenmiş olduğundan söz ediyorduk."Gün geldi ağladığım günlere de ağladım." (Hz. Ebubekir), "Öl ki, yaşayasın, kendini unut ki, hatırlanasın."(Mevlana), "Bildiğim bir şey varsa, o da hiçbir şey bilmediğimdir." (Sokrates), "Yarım, bütünden çoktur"(Hesoidos) sözlerinde, ne gizemli söz söyleme arzusu ne de bir kafa karışıklığı söz konusudur. Bu büyük insanlar,sözleriyle, insan tabiatının karışık, kararsız, sebatsız yapısını deşifre etmektedirler, o kadar.
Şimdi asıl meseleye dönecek olursak, şunları söyleyebiliriz. Kur’an, Allah’ın Kelamıdır. İlahikitapta, Allah’ın kullarına zulmetmeyeceği ayeti ve bunun yanında onun tövbeleri kabul eden, bağışlayıcı vemerhamet sahibi olduğuna dair onlarca ayet varken, bazı insanların "kalplerinin, kulaklarının, gözlerinin mühürlenmesi"ni,irade hürriyetiyle, "imtihan sırrıyla" nasıl açıklamak gerekir? Düz mantık hatırlansın: Allah, bazılarınınkalplerini, kulaklarını mühürlemekte ise; onlar niçin ve nasıl sorumlu olabilirler?
İkinci Lem’a’da, sadece bir hüküm cümlesi olarak bırakılmayan "her bir günah içinde küfregidecek bir yol var" cümlesini açan müteakip ifadeler, Kur’an’da benzer ayetlerin anlaşılmasını kolaylaştıracakmanidar bir izah getirmektedir. Burada insan; psikolojik varlığının hatta benliğinin kendi kendini avutucu, oyalayıcızaaflarıyla, bir yerden sonra küstahlığı ve ayak diretmeye yönelen tepkileriyle kavranmaktadır. İnsan önceetkilenmekte, ancak belli bir süreçler sonunda hakkın ve hakikatin yabanisi kesilebilmektedir.
Denebilir ki, asıl tahribi günahın kendisi değil, onu süreklileştiren ve akla uygun hale getirmeyezorlayan psikolojik zorlamalar ortaya çıkarmaktadır. Elbette ki insan, günah işleyerek en başta yanlış bir yolagirmektedir. Hatta her bir günahın işlenmesi, ruhun benlik tarafından yenilgiye uğratılmasından başka bir şey değildir.Ebedi ruhun aydınlığına düşen karanlıktır her günah. Zira insan, günahla kendisindeki sonsuza karşı, sonlunun(faninin) tarafını tutar. Bu noktada, önemli olan vicdanın sesine uyarak bu yoldan geri dönmek ve tutkularımızınesaretinden kurtulmaktır. İlk yalan, ilk şüphe, ilk haram örseleyici olsa da hiçbir zaman yıkıcı değildir. Yalanbir sözü, doğru sözden daha büyük bir cesaretle söyleme kertesinden sonra insan, kendisinin bile artık göremeyeceğitehlikelerin, uçurumların kıyısına gelmiştir. Süreç bir noktadan sonra nerdeyse, suyun yukarıdan aşağıya akmasıgibi zahmetsiz bir şekilde kendisini tamamlayacaktır: "Mesela utandıracak bir günahı, gizli, başkasının ıttılaından[haberdar olma] çok hicab ettiği [utandığı] zaman, melaike ve ruhaniyatın [ruhani varlıkların] vücudu ona çok ağırgeliyor. Küçük bir emare ile onları inkar etmek arzu ediyor. Hem mesela, cehennem azabını intac eden [netice veren] büyükbir günahı işleyen adam, cehennemin tehdidatını işittikçe istiğfar ile ona karşı siper almazsa, bütün ruhuylacehennemin ademini [yokluğunu] arzu ettiğinden, küçük bir emare ve şüphe, cehennemin inkarına cesaret veriyor. …Sultan-ı ezel ve ebedin mükerrer [sürekli tekrarlanan] emirlerine karşı farzında yaptığı bir tembellik, büyük birsıkıntı veriyor. Ve o sıkıntıdan arzu ediyor ve manen diyor ki: ‘Keşke o vazife-i ubudiyet [kulluk görevi] bulunmasaidi’ ve bu arzudan, bir manevi adavet-i ilahiyeyi [Allah düşmanlığını] işmam eden [hatırlatan] bir inkar arzusu uyanır.Bir şüphe, vücud-i İlahiyeye [Allah’ın varlığına] dair kalbe gelse, kat’i [kesin] bir delil gibi ona yapışmayameyleder; büyük bir helaket kapısı ona açılır. O bedbaht bilmiyor ki, inkar vasıtasıyla gayet cüz’i bir sıkıntıvazife-i ubudiyetten [kulluk vazifesinden] gelmeye mukabil, inkarda milyonlarla o sıkıntıdan daha müthiş manevi sıkıntılarakendini hedef eder. Sineğin ısırmasından kaçıp, yılanın ısırmasını kabul eder. Ve keza bu üç misale kıyasedilsin ki, ‘bel rane ale kulubihim’ [İşledikleri günah birike birike kalplerini pas tutturmuştur] (Mutaffifin Suresi,14)] sırrı anlaşılsın."
Şu halde, günahta ısrarlı olan kimselerin ellerinde bir noktadan sonra iyiyi seçme özgürlüğüyoktur. Çünkü bu insanlar kişilik yapıları yüzünden iyiye göre davranma kabiliyetlerini kaybetmişlerdir. Onlarınkalpleri, kulakları ve gözleri mühürlenmiştir. Araf Süresi, 179. ayet insana bu hakikati ikaz etmektedir. Ayette köreldiği,gabileştiği belirtilen insan duyguları sırasıyla "hissetmek", "duymak", "görmek"tir.Burada, şöyle bir manayı anlamamıza da bir mani yoktur. Harici dünyadan gözün gördüğü, kulağın duyduğu şeylerdahili (iç dünyanın) merkezin konumundaki kalbe yığılır. Birinci etki dışarıdan içeriye doğrudur, ancak haram vegünahla ifsad olan kalp, gerçeği duymaya ve görmeye mani olur. Artık içeriden dışarıya doğru kesin bir etkilemesafhasına geçilmiştir. İki bin beş yüz sene öncesine ait beşeri bir destanda bu hakikat işlenmektedir. Meşhur Hintdestanı Ramayana’da insan eylemlerinin insan ruhuna etkisi şöyle anlatılmaktadır: "Kötülük etmek onun en bellibaşlı huyu idi. O kadar ki, bir iyilik etmek istese, onu yapmak için kendisinde bir takat bulamıyordu. Vel hasıl buRavana kötülükten başka bir şey yapmayan ve yapamayan bir kimse olmuş ve kötülük onun bütün varlığına hakimkesilmişti." (Valmiki, Ramayana, Çev. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1975, Nakışlar Yayınevi, s. 51, 71, 72.)
Yapılan iş ve davranışların insan davranışına ve Ruhuna etkisi pek çok İslami eserde işlenmiştir.Bu konuda ilginç görüşleri olan Şah Veliyullah Dehlevi, bazı hadisler nakletmektedir: "İnsani nefs, başlangıçtagayet temiz ve saf bir ‘heyula’ şeklindedir. Yani, her hangi bir renk altına girmemiş, bir şekil almamış, herhangi birtesire maruz kalmamış demektir. İnsanın ruhu işinin (amelinin) tesiri altındadır; onun rengine ve kılık kıyafetinebürünür. Kasten yapılan işler insanın alışkanlıklarında derin izler bırakır. İnsan-i Ruhun (nefs-i natıka) başlangıçve kaynağı da burasıdır" dedikten sonra, Dehlevi şu hadisi nakletmektedir: "Kötülüklerin hatıraları, düşünceleribirbiri üzerine katlanmış hasırlar gibi insan kalbine yığılmıştır. Bunlardan gelen tesiri kişi kabul ederse, gönüldekara bir nokta belirir; aksi takdirde beyaz bir nokta. Şayet siyah bir nokta ise, gittikçe genişler ve büyür, bir değirmentaşı misali merkezden kenara doğru ilerler. Öyle olur ki, kişi kendi kötü arzusundan başka bir şey düşünemezolur. Beyaz noktaya gelince, gönüldeki bu beyaz nokta büyür, gelişir ve tamamen gönlü kaplar. Mermer gibi parlak birmanzara alır gönül. O zaman, istikbalde de böyle bir gönle hiçbir fenalık yol bulamaz."
Demek oluyor ki, sadece kötülük ile değil, iyilikle de insan kalbi mühürlenebilmektedir.Tercihlerimizin toplamı, son tercihimizi etkilemekte hatta bir noktadan sonra neredeyse tamamıyla belirlemektedir. Bumeyanda, söz konusu ayetten insanların kalpleri mühürlendiği için baştan iyilik yapma kabiliyetlerinin yok edildiğinideğil, insanların ısrarlı bir şekilde yanlışı tercih ederek iyilik yapma melekelerinin kaybolduğunu anlamak gerekir.Kur’an’da, "günaha yaklaşmayın" ayetinde, "işlemeyin" yerine "yaklaşmayın" fiilindekiikaz dikkat çekicidir. Hazır lezzetlere, nefsi isteklere meyyal insan, günaha yaklaştıktan sonra belli noktadan sonrairade neredeyse selb olur, ihtiyar (seçim kabiliyeti) elden gider. O halde, iyiliklere yakın dura dura; kötülüklerdenuzak dura dura bir irade geliştirmek durumundadır insan. Değilse, belli bir aşamadan sonra, gerçekten insan iyiyi tercihetmeye güç yetiremez. Sabır, cömertlik, merhamet vs. diğer hasletler için de aynı şey geçerlidir. Hayatının büyükbir bölümünü acele ve telaşla geçiren bir insanın, belli yaştan sonra sabırlı ve mütevvekkil bir ruh hali taşıması,yıllar yılı ürkek bir hayat geçiren bir insan birden bire övgüye değer bir cesaret, aynı şekilde namlı bir hasis cömertliksergilemez. Hasılı kelam, kimilerinin duyguları, kalbi iyilik ve faziletlerle, kimilerininki de kötülüklerle mühürlenmiştir.
Kalp ve diğer hasseler, kötülükle mühürlenmeden önce, insanın önünde hala fırsatlar vardır. Kötülüğünardından bu izi silmek üzere hemen bir iyilik yapmak gerekir. Pişmanlık duymak ve tövbe etmek her insanın güçyetirebileceği manevi silahlardır. İnsanın hataya meyyal ve günaha yatkın yaratılışını, bunun karşısında dua veistiğfara ihtiyacını Mevlid yazarı Süleyman Çelebi şu ifadeleriyle gayet güzel ifade etmedir:
"Her nefeste eyledik yüz bin günah,
Bir günaha etmedik hiçbir gün ah."
Yazarın "mühürlenme hakikatini" bilip, günahlar dolayısıyla kalbinin mühürlenme korkusunuiliklerine kadar hissettiği anlaşılmaktadır.
"Dediler cehennem de odun bulunmaz / Yolcu yakacağını kendi götürür / Anladım ki cennete de giden/ Gülünü, yaprağını kendi götürür" diyen başka birinin de "Nasıl yaşarsanız öyle ölürsünüz, nasılölürseniz öyle haşredilirsiniz" hakikatini bildiği anlaşılıyor.