Geçen haftadan devam
3. ABBÂSİLER (M: 750-1258)
Kuruluşu: Son Emevî Halîfesi Mervanın öldürülmesiyle Emevî devleti yıkılmıştı. Bu arada Ebûl-Abbasın, Irakta halîfeliğini îlân etmesiyle M: 750de Abbâsî devleti kurulmuş oldu. Ebûl-Abbasın halîfeliği Endülüs hariç bütün İslâm ülkelerinde kabul edildi.
Coğrafyası: Irakta kuruldu. Başşehri Bağdattır. Hârun Reşid zamanı ise Abbâsîlerin en parlak devri olmuştur. İslâm orduları Hindistandan Atlas Okyanusuna, Kafkaslardan Orta Afrikaya kadar fetihler yapmışlardı.
Yıkılışı: Cengizin torunlarından Hülâgû, M: 1258 senesinde (kuruluşundan 508 yıl sonra) İslâm memleketlerine saldırarak Bağdatı kuşattı. Dünyâ târihinin en büyük tahribâtını yapan Hülâgû, 400.000den fazla Müslümanı kılıçtan geçirdi. Mescidler ve medreseler yerle bir edildi. Milyonlarca dînî ve ilmî eserler yakılarak Dicle nehrine atıldı. Hülâgûnun zulmünden kaçan 35. Abbâsi Halîfesi Zâhirin oğullarından Ebul-Kâsım Ahmed, Mısırda halîfe tanındı. Nihâyet Yavuz Sultan Selim Hânın Mısırı fethetmesiyle son Abbasî halîfesi III. Mütevekkil, kendi arzusuyla hilâfeti Yavuz Sultan Selim Hâna teslim etti (M: 1517).
Abbasiler Peygamber Efendimizin (a.s.m.) amcası Hazret-i Abbasın soyundan gelen ve Emevilerin yerini alan halifeler sülâlesidir. Bu hanedana ilk atalarına nisbetle Haşimiler de denilmektedir. Bu dönemde Halife Mehdi İslâmiyeti muhafaza ve sünneti ihya ederek siyaset alanında önemli icraatlar yapmıştır [12] [5].
Abbasîler döneminde, Mutezile, Râfizî, Cebrîye ve İslâmiyeti zedeleyen perde altında fesat komiteleri meydana gelmişti. Şeriat ve itikad noktasında ehemmiyetli sarsıntıların olduğu o dönemde Buhârî, Müslim, İmam-ı Âzam, İmam-ı Şâfiî, İmam-ı Mâlik, İmam-ı Ahmed İbni Hanbel ve İmam-ı Gazâli ve Gavs-ı Âzam ve Cüneyd-i Bağdadî gibi pek çok İslâm büyüğü imdada yetişip o fitne-i diniyeyi mağlûp ettiler. O tarihten üç yüz sene sonraya kadar o galebe devam ile beraber, perde altında yine o ehl-i dalâlet fırkaları, siyaset yoluyla Hülâgu-Cengiz fitnesini Müslümanların başına getirdiler [12].
3.1. Medeniyete katkıları
* Talas Savaşında (M: 751) Türklerin de desteğiyle, Abbasiler Çinlileri yendi. Bu savaştan sonra Türkler gruplar halinde İslâmiyeti kabul ettiler [7].
* Çinlilerden kâğıt yapım tekniği öğrenildi. Buradan bütün İslâm dünyasına yayıldı.
* Mahkemeler kurularak adâlet işleri kurumlaştırıldı.
* İlim ve sanat erbabı korunmuş, her türlü imkân sağlanmış, yerli ve yabancı bilim adamları önemli kültürel ve bilimsel çalışmalar yaparak Bağdatı dünyânın en büyük ilim merkezlerinden biri haline getirmişlerdir.
* 9. asırdan itibaren Halife Harun Reşidin emriyle büyük şehir merkezlerinde hastahaneler kuruldu. Bunların en büyüğü Kahiredeki 8000 yataklı Mansuri hastahanesidir.
* Su arkları ve kanallarla Arabistana kadar olan geniş ve uzun arazinin tamamı sulanabilir hale getirildi. Dicle ve Fırattan sular, su kemerleri vasıtası ile Bağdata ulaştırıldı. Ziraata ehemmiyet verildi ve faizsiz krediler ile çiftçiler desteklendi.
* Endüstriye gereken önem verildi. Madenleri işletilmeye başlandı. Yeraltı kaynakları çıkarılarak kullanıma sunuldu. İmalathaneleri kuruldu.
* Abbasiler devrinde birçok ilimlerin temeli atıldı. Fen ve din alanlarında yüzlerce âlim yetişti; Cabir bin Hayyan, Harezmi (matematikte ilk kez sıfırı (0) kullandı), dört mezheb imamı, İmam-ı Eşari, İmam-ı Maturidi, İmam-ı Gazali v.s. bu dönemde yetişti.
* Abbasi döneminde Yunanca, Hintce, Süryaniceden tercümelerle birçok eser İslâm dünyasıyla buluşturuldu.
3.2. Maddî ve manevî dinamikleri
* Abbasiler yönetimde, Emevilerin Arap Devleti tezi yerine, İslâm devleti özelliği göstererek, Müslümanlara eşit yaklaşımda bulundular.
* Arap Milliyetçiliği politikası, Ümmetçi anlayışa dönüştü. Diğer Müslüman milletlerin desteğini aldılar.
* Abbasiler iktisadî bakımdan çok güçlü bir durumda idi. Bilhassa halifelerin, memleketin iktisadî meseleleriyle de yakından alâkadar olmaları, ziraat, ticaret ve iktisat ile alâkalı meselelere ehemmiyet vermeleri, halkın refah seviyesini yükseltmiş ve devleti de güçlendirmiştir.
* Fetih politikasından çok, kültür politikasına ağırlık vermişlerdir.
* Ordu, nizamî ve daimî statüde görevli ücretli askerlerden oluşmaktaydı. Güçlü bir donanmaya sahipti.
* Adliyeye bağlı kurulan hisbe teşkilâtının iyiliği yaymak, kötülükten vazgeçirmek, çarşı ve pazarlarda düzen ve kontrolünü sağlamak gibi görevleri vardı.
4. ENDÜLÜS İSlÂM DEVLETİ (M: 756-1492)
Kuruluşu: Emevi komutanlarından Târık bin Ziyad M: 711 yılında Endülüsü (bugünkü İspanya) fethetti. Daha sonra Emevi devleti M: 750de yıkılınca Abdurrahman bin Muâviye Endülüse kaçarak burada bağımsız Endülüs İslâm Devletini kurdu.
Coğrafyası: Endülüs bugünkü İspanyada kuruldu. Başşehri Kurtubadır. Kısa bir süre zarfında Fransanın iç kesimlerine kadar sınırlarını genişlettiler [13].
Yıkılışı: Endülüs Emevîleri, son zamanlarda İslâm ahlâkından ve ehl-i sünnet îtikadından ayrıldıkları ve taklitçiliğe daldıkları için zayıfladılar. Çalışmayı terk ederek, zevk, sefâ ve saltanat sürmek sevdasına kapılan Benî Ahmer Devletinin son hükümdarı Abdullahis-Sağîr, 1492de memleketini düşmanlara kaptırarak maiyyetiyle birlikte Endülüsü terk etti. Böylece yaklaşık 800 yıl boyunca Avrupayı etkileyen Endülüs İslâm Devleti sona erdi. İspanyollar Endülüsü harabeye çevirdiler. Büyük ölçüde katliâm yaptılar. Camileri ve sanat eserlerini yıktılar. Beş yüz bin el yazması eser Ferdinant tarafından meydanda yakıldı [13]. II. Bayezid; Oruç ve Hızır reisleri İspanyadaki Müslümanların yardımına gönderdi. Müslümanlar Kuzey Afrikaya, Yahudiler İstanbul, Selanik ve İzmire yerleştirildiler. Endülüs belki de çağının kurbanı oldu. Zorbacı ortaçağ anlayışı Endülüsü barındıramadı içinde. Ortaçağın karşısındakini öteki/düşman görme anlayışı Endülüsün sonu oldu.
Tarihi kolaylaştırma yollarından biri de çağlara ayırmadır. Her çağın farklı karakteristik özellikleri vardır. Ortaçağ tanımı içinde, farklılığı benimseyip birlikte yaşayan özgür insan, gelişen toplum, insânî bakışlar, dil ve kültür kaynaşması gibi kavramları Endülüs dışında pek bulamayız. Ortaçağ, karanlık simgeler taşır genelde; sevimsizdir, kötü çağrışımlar yapan bir dönemdir. Ruhânî iktidarın bilim üzerindeki baskısı, feodalitenin insanı farklı bir tarzda köleleştirmesi, devletler arasında bitmek bilmeyen ekonomi ve din muhtevalı savaşlar…
Avrupada böyle bir dönem yaşanırken, Endülüs, coğrafya olarak içinde; yaşayış olarak dışında bir devlet. Çağ anlayışının genel karakteri dışında bir oluşum. Orta çağ tarihinin farklı yüzü.
Endülüsün farkı birlikte yaşama sanatıydı. Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Musevilerin bir arada yaşayabileceğini gösteren güzel bir tarih sayfasıdır. Endülüsün farkı sanatta, felsefede, mimaride, tarımda, matematikte, gök bilimlerinde, edebiyatta ortak değer oluşturmasıydı. Endülüs İslâm dünyasını taşımıştı. Endülüs bu gün İslâm incelemelerinde İslâm dünyası için artı değer olup İslâm toplumlarının hayali gibi durur. Bu gün İslâm dünyası Batı dünyasının gerisinde kalmışlığının farkında. Endülüs ideali ise bunun değişebileceği hayalini canlı tutar İslâm dünyasının zihninde.
Müslümanlar M: 700lü yılların başlarında İspanyayı fethettiler. Daha sonra bağımsız bir devlet kurarak (M: 756) buralarda muhteşem ve şaşaalı bir medeniyetin temellerini attılar. Avrupada kurulan Endülüs İslâm devleti, İslâm medeniyetini zirveye taşıdı. Burada İslâmiyeti en güzel şekilde yaşayıp, hal, hareket ve davranışlarına yansıttılar. Zaten Ne vakit Müslümanlar dine ciddî sahip olmuşlarsa, o zamana nispeten terakki etmişler. Buna şahit, Avrupanın en büyük üstadı Endülüs İslâm devletidir. Hem ne vakit İslâm cemaati dine karşı lâkayt vaziyeti almışlar; perişan vaziyete düşerek gerilemişlerdir. [5]. Müslümanlar Endülüste karanlık bir cehaletin olduğu bir dünyaya aydınlık bir medeniyet sundular. Müslümanların Endülüsü fethetmesiyle başlayan ve 700 yıl süren İslâm hakimiyeti döneminde bir ortaçağ aydınlığından söz etmek mümkündür. Camileri, sarayları, kütüphaneleri, kâğıt imalathaneleri, hastahaneleri ve medreseleriyle o günkü Batının gözünü kamaştıran parlak bir uygarlığa ev sahipliği yapan Endülüs İslâm Devleti [13] yukarıdaki tezin doğruluğunu ispat etmektedir. O dönemin Endülüsü ile Hiristiyanlık âlemini John W. Draper şöyle tasvir etmektedir: 700 sene sonrasında bile Londrada bir tek sokak lambası bulunmazken… Sonraki uzun asırlar boyu Paristeki evinin eşiğinden yağmurlu bir günde sokağa adımını atan bir Parisli ayak bileklerine kadar çamura batarken, aydınlık ve temiz sokaklarıyla Endülüs şehirleri pek ileri ve gelişmiş bir görünüm arz ediyordu [13].
Endülüste Müslümanların ilerleyişi 759 yılında sona erer ve geri çekilme dönemi başlar. Ancak tarihinin her döneminde Müslümanlar bir yere çok hızlı girerler, fakat çok yavaş çekilirler [13]. Nitekim Kuzeyden başlayarak bütün yarımadadan çekiliş yaklaşık 730 yıl sürecektir.
4.1. Medeniyete katkıları
* O devirde siyâsî, iktisâdî ve fikrî üstünlüğün zirvesine ulaşıldı.
* İslâm dîni İspanyadan Avrupaya yayıldı.
* Fas, Kurtuba ve Gırnata Üniversiteleri kurulup Batıya ilim ve fen ışıkları saçıldı. Kurtuba 900lü yıllarda Avrupanın en büyük bilim ve sanat merkezi haline geldi. Avrupadaki şehirler tahta kulübelerden oluşurken, 500 bin nüfuslu Kurtubada halk, kanalizasyona, sokaklarında ışıklandırma sistemlerine ve kamu hizmetinde 300 hamama sahipti.
* Endülüste İslâm medeniyeti tarih, felsefe, fıkıh, edebiyat, astronomi, coğrafya, haritacılık, matematik, zooloji, botanik, kimya, tıp, mimarî ve musikide önemli gelişmeler sağladı.
* Fen ve teknik, Endülüs aracılığıyla dünyaya yayıldı.
* İslâm sanatının ve estetiğinin örneklerini barındıran, Gırnata şehrindeki El-Hamra Sarayında devrin en büyük kütüphânesi kuruldu.
* Kurtuba kütüphanelerindeki 600.000 el yazması eserler, Batı âlimlerini ve aydın Kilise adamlarını Endülüse çekiyordu.
* Müslümanlar; yerli insanları, kibarlıkları ve zarif hayat tarzlarıyla etkilediler.
4.2. Maddî ve manevî dinamikleri
* İnanmış gönüllerin, kudsî İslâm dâvâsı etrafında kenetlenmesi ve bu uğurda her şeylerini ortaya koymaları [13].
* Susamış kalplere İslâm nurunu ulaştırma çaba ve gayreti.