Melekleri Aşma ya da Hayvanlardan Aşağı Düşme Kıskacındaki İnsan
İnsan nedir, mahiyeti nasıldır, maksadı ne olmalıdır? Bu soru, körpecik bir dimağda meraksadedindedir. Akıl, kemal kazandıkça derinleşir, rüştüne ermiş bir insan aklının ise en temel sorusu haline gelir.Bu soru hemen cevap bekler, geciktirilemez ve asla geçiştirilemez. Çünkü her insan için en değerli olan şey, kendivarlığıdır; yok sayılmaya katlanamaz. Ebedi bir yokluğu, anlamsızlığı insan ruhu kaldırmaz. Hiçbir insan sonsuzbir yalnızlığa tahammül edemez. Ve her insan anlamlı olmak ister; hiçbir değeri tanımama, değerli olmaya güçyetirememiş olmanın bir telafisi; insanın bir duygusunun diğer duygusundan bir intikam alma girişimidir. Ya da insan aklı,"sen varsan ölüm yok, ölüm varsa sen yoksun" diye bir cerbezeyle ruhunun en derin noktalarında yankılanansesi susturmaya çalışır. İyi de, ben varsam, nasıl düşünmeyeceğim? Hülasa, her düşünce, her din, her ahlaksistemi, her insan "kimsin, necisin, nereye gidiyorsun" sorusuna kendince bir cevap üretir. Yaşamın kendisibudur. Sesli olarak ifade edilsin veya edilmesin, insan sürekli tercih yapmakta ve tercihlerini bir gerekçeye bağlamaktadır.İnsan temaşa eden bir varlık olduğu kadar, "ameli" bir varlıktır. İnsan kendisini ve çevresini bir amel (iş)ile değiştirir. Ne var ki, her insan aklı bir noktadan sonra şu soruyla karşı karşıya kalır: "Bütün bunlarniye?" Kur’an-ı Kerim ve onun bu asırdaki en parlak tefsiri olan Risale-i Nur ışığında bu sorulara yaklaştığımızda,aklımızın nurlandığı kalbimizin açıldığı ölçüde, insanın anlam haritasını keşfetme imkanına kavuşabiliriz.
İnsanın fıtratı meselesinden başlamak gerekirse, yaratılmışlarda sadece insan ahlaki fail olabilir.Bu düşünce bizi insanın fıtratını incelemeye götürür. İnsanın fıtratı meselesi en başta ahlaki değerlendirmebakımından önem arz etmektedir. İnsan, fıtratı itibariyle nasıl bir mahiyet arz eder? İnsan nasıl bir varlıktır? Hıristiyanlıkta(ya da Hıristiyan inancında) insan "ilk günah" anlayışına bağlı olarak "düşmüş" bir varlıktır.İslam dini, "ilk günah" (pechee original) fikrine muhaliftir.
Kur’an’da açık bir şekilde "bir kimsenin başka birinin günahından sorumlu olmadığı"(Enam:6; İsra:17) belirtilmektedir. Aslında, Kur’an, insanın ahlaken hem iyiliğe hem de kötülüğe meyyal yaratıldığını(nötr bir fıtrat taşıdığını) ama, yaratılışta hayır esas alındığından insanı "ideal" olarak tanımlamaktadır.Ama; onun cahil, nankör olabileceğini de belirtmektedir. İnsanın bu çift yöne meyyalliği çoğu zaman, ayetlerdeardarda zikredilmekte, şayet bu nokta anlaşılamazsa sanki bir çelişki varmış gibi bazı insanları tereddüde sevketmektedir. Gerçekten, Kur’an-ı Kerim’in bir ayetinde insanın "ahsen-i takvim" üzerine yaratıldığı anlatılırkenhemen ardındaki ayette aynı insanın "esfel-i safilin"e (aşağıların aşağısına) düşeceğine işaretedilmektedir. Eşyanın isimlerini bilerek, meleklere "subhaneke la ilme lena illa ma allemtena" dedirten aynıinsan, bir başka ayette "zalümen cehula" olarak da tavsif edilmektedir. Bir ayette, "Leyse li’l insanu illama sa’a": (insan için yalnız çalıştığı vardır) (Necm:39) denilerek çalışma teşvik edilirken; başka birayette (mealen): "O gün ne mal ve ne de evlattan fayda vardır, ancak temiz bir kalp müstesna"(Şuara: 89)denilmektedir.
Duygularına bir sınır konulmayan insandan "sırat-ı müstakim" üzerine olması istenmektedir.Sırat-ı müstakim (dosdoğru yol) bu yüzden "bıçak sırtı" bir dengedir. İşte Kur’an-ı Kerim, insanı buzor dengede tutacak ikaz ve uyarıları sık sık tekrarlamaktadır. Bu hikmet anlaşılmadığından, pek çok yerli düşünürve pek çok müsteşrik Kur’an’ın insan için net bir tablo orta koymadığını düşünürler. Ancak ve ancak sathi birnazar, insanı böyle bir sonuca götürebilir. Peki, insanın doğası "net bir tablo" arz ediyor mu? Elbette kihayır. O halde Kur’an’ın yukarıda değindiğimiz tergıb-terhib (teşvik-ikaz) metodu mahza hikmettir.
İnsan, hayvanla melek arasında orta bir mertebede yaratılmıştır. Kaba hayvanı içgüdülerle melekitemayüller sürekli çatışma, yarışma halindedir. İnsanın fiziksel-ruhsal mevcudiyeti bitkisel özellikler, hayvaninitelikler ve meleki hasletler arasında bölünmüştür. İnsan beslenmesi ve üremesi bakımından bitkiyi, his ve hareketetmesi bakımından hayvanı, şükür ve hamdıyla da melekleri andırır. Bütün bunların ötesinde ve üzerinde insanınasıl hususiyeti ve yaratılış sebebi akıl ve hakikatleri idrak gücüdür. Şükür, tefekkür, ahlaki yaşam olmadığıtakdirde insan hayvan düzeyine iner; hatta daha aşağılara. Çünkü akıl sermayesine sahip insan kaba iç-güdüleresahip hayvan misali "bu dünyaya niçin geldiği, ne yapacağını, vazifesinin ne olduğunu" bilmiyorsa büyükbir sermayeyi tabiri caizse hovardaca kullanarak batırıp iflas etmiş olmaktadır. Hayvan için ne böyle bir problem ve nede böyle bir kayıp vardır. Zira-akıl gibi-bir sermayeye sahip olmadığından, kaybedecek fazla bir şeyi olmamaktadır.Demek oluyor ki, ibadet, şükür ve "ahlaki hayat" insanının hayvanilikten kurtulma reçeteleridir.
Teknik bilgiye dayalı bir maharetle havada uçsa da kuşlar kadar süzülemeyen, denizlerin altına dalsa dabalıklar kadar mukavemet gösteremeyen insan oğlunun, hayvanları ancak meleki duyguları ve özellikleriyle geçme şansıvardır. Bal yapma kabiliyeti sineklerden bir türü "arı"; türlü nağmelerle şakıma, kuşlardan bir türü"bülbül" derecesine yükselttiği gibi, arının yaptığı balı tefekkür eyleme ya da bu harika gıdayıyedikten sonra şükretme insanlardan bir insanı mümin kıymetine yükselmektedir. Bu kıymet silsilesi menfi olarak düşünülürse;şükretmeyen bir insan bir arıdan, faraza bal yapmayan bir arı da bir sinekten kıymetçe daha aşağı düzeydedir. Kıymetintüketmeyle orantılı olmadığını izaha gerek yoktur. Hayvanların pek çoğu insandan daha fazla bir miktarı istihlakederler. Kaldı ki, Bediüzzaman’ın da belirttiği gibi, insanının aklı dünün elemlerini ve yarının endişelerini bugünetaşıyarak insanın halihazırdaki lezzetine zehir katmaktadır. Bediüzzaman, insan psikolojisinin içine girdiği bugirdabı Mesnevi-i Nuriye’de şöyle deşifre etmektedir : "Aya görmüyor musun ki, bir adamın cüz’i bir emirdenmeyus olması ve vehmi bir emelden ümidi kesilmesi ve ehemmiyetsiz bir işten inkisar-ı hayale uğraması sebebiyle tatlıhayaller ona acılaşıyor, şirin vaziyetler onu tazip ediyor, dünya ona dar geliyor, zindan oluyor." (Mesnevi-iNuriye, s. 29) Üstelik, büyük işler başarmak için yaratılan, kendisine akıl gibi bir "nur" verilerek dünyayagönderilen insanın ömrü pek çok hayvanınkinden daha azdır. Ne garip tecelli değil mi? İnsan dünyaya bir kezgelmektedir, yaratanına "tek perdelik" bir hayat sunacaktır. Şu halde hakikat tektir: "İnsanın hayatıancak dosdoğru yaşamaya yetecek kadardır."
Meselenin bir de esma boyutu var. İnsandan gayrı varlıklar derece derece esmaya ayna olurlar ama hiçbirzaman-tabir yerindeyse-"aynaya bakma"(Allah’ın isimlerini temaşa) şansları yoktur. İnsan hem esmaya mazhar(parlak bir ayna) hem de şu kitab-ı kebir-i kainattaki çeşitli aynalarda yansıyan Allah’ın isimlerininokuyucusudur/okuyucusu olmak durumundadır. Yoksa, yaşamak için tüketmek durumunda olan insan asgari düzeyde tüketse,yese-içse bile yine de esmanın tecellisinin devamı bakımından bir nispetsizlik doğacaktır. Şöyle bir örnek aydınlatıcıolacaktır. Mesela, mugaddi bir gıda olan bir petek balda ve körpecik bir kuzuda Cenab-ı Allah’ın çeşitli isimleritecelli etmektedir. Bal tüketilmedikçe, kuzu kesilmediği müddetçe, esmanın muhteşem parıltısı devam etmektedir.Cenab-ı Allah, insana ancak şükür karşılığında kendi isimlerinin tecellilerine son verme yetkisini, imtiyazınıvermektedir. Tabiri caizse, denklemin bir tarafında esmanın tecellisi, diğer tarafta tefekkür ve şükür vardır.Mesela, arının yaptığı balı yiyen, körpecik bir kuzuyu kesen insan, esmanın bunlar üzerindeki tecellisine de sonvermektedir. Yani denklemin bir tarafı eksilmektedir. Şayet; alırken, satarken, yerken, içerken Allah’ın adı anılmazsa,bunlar üzerinde hakkıyla tefekkür yapılıp, şükredilmezse-tabiri caizse-kainattaki külli mana/anlam dengesibozulmaktadır. Şu halde insan, en az tecellisine son verdiği isimler keyfiyetinde külli bir şükürde bulunmalıdır ki,denge eşitlenmiş olsun. Bilindiği gibi "küfür" kelime anlamıyla örtmek, görmemek, perdelemek demektir. Küfran-ınimet eden bir insan, Allah’ın isimlerinin tecellisini görmezlikten gelmekte, diğer yandan yaşamı boyunca sürekliolarak çevresindeki eşyayı tasarruf etme mecburiyetiyle-adete yok ettiği esma cilvesi kadar-bir cinayet işlemektedir.
İnsana, akıl verilmiştir. Sanki insan, en başta aklını ve sair cihazatını ariyeten (ödünç olarak)Allah’tan almakta, bunları şükür ve ahlaki bir hayat yolunda kullanarak büyük bir kâr elde etmektedir. Kur’an-ıKerim’in pek çok yerinde kulun yapacağı eylemlerin karşılığı ticari bir faaliyet teşbihiyle anlatılmaktadır. (İslamiyet’inticari faaliyeti kötüleyerek Müslümanları geri bıraktığı iddiasında bulunanlar, Kur’an’ı bir de bu gözleokusalar, herhalde, kanaatlerini çabucak değiştirirlerdi; Montesquieu’den beri gelen bu olumsuz rivayeti sorgulamacesaretleri varsa tabi!) Mal ve nefsini Allah’a satmak, karşılığında büyük bir kâr getirecektir (Cehennem azabındanhalas olma). Ticaretin her türlüsüne kafasının yattığını iddia edenlerin-ve tabii ki hepimizin-böyle bir ticaretleilgisi ne kadardır acaba? Kur’an-ı Kerim, insanı ticaret-i azimeye teşvik ediyor: "Gul hel edüllüküm alaticaretin tünciküm min azabin elim." Meali şerifi: "De ki, sizi büyük bir azaptan kurtaracak bir ticareti göstereyimmi?" Küçük (dünyevi) bir sermaye ziyana uğramasın diye, kendi çağımızda ince ince ihtimalleri düşünüp sıkıbir risk yönetimine gidiliyor da, nedense daha büyük kazanç/kayıp ihtimallerinin getirdiği risklere karşı kayıtsızkalınıyor. Bilhassa şu çağda, adeta sivri sinek ısırması riskine karşı bütün önlemler alınırken, alma telaşınadüşülürken, en yakın "dairede" yılanların varlığı unutuluyor, onlar tarafından ısırılma ihtimali gözardı ediliyor. Hasılı, şu kısacık ömürde her çeşit risk hesabı yapılıyor da, genellikle ebedi hayatıkaybettirecek riskler üzerinde düşünülmüyor. Bir kelam-ı kibarda açıklanan böyle bir risk ikazından-ve tabii kikarşılığında kazançtan-bu asrın insanının nasibi pek azdır. Söz konusu kelam-ı kibar, insanın bütün benliğinisarsacak kadar mana yüklüdür: "Accilu’t tevbete kable’l-mevt ve accilu’s-salate kable’l-fevt (vakit geçmeden namaz kılın,ölüm gelmeden tevbe edin.)" II. Dünya Savaşı’nın hararetlendiği dönemlerde camiyi cemaatı terk edip radyo başınakoşanların, Bediüzzaman’a gelip: "Bundan daha büyük bir hakikat mi var?" diye sormaları karşısında onunverdiği cevap manidardır: "Evet, bu Cihan Harbinden daha büyük bir hadise ve bu zemin yüzündeki hakimiyet-i ammedavasından daha ehemmiyetli bir dava, herkesin ve bilhassa Müslümanların başına öyle bir hadise ve öyle bir dava açılmışki, her adam, eğer Alman ve İngiliz kadar kuvveti ve serveti olsa ve aklı da varsa o tek[biricik] davayı kazanmak içinverecek." (Asa-yı Musa, s. 20)
Diğer canlılar, adeta bir saat gibi, yaratıcıları tarafından kurulup dünyaya gönderildiklerinden,onlar için ahlaki yaşam (mesuliyeti) yoktur. Biyolojik olarak hayvan ve bitkilerle, ruh ve irade sahibi olmak cihetiyle demeleklerle ortak özellikler taşıyan insan, akıl gibi ilginç bir hasse sahibidir. İnsan; aklını kullanarak hayvanimeyillerini, kaba içgüdülerini, ihtiraslarını, öfkesini bastırarak hayvani bir varlık olmanın ötesine geçerken,meleklere de üstünlük sağlar. Çünkü ne hayvanların ne de meleklerin tercih yapma kabiliyetleri/hürriyetleri vardır;hayvanlar kaba iç-güdülere (insiyaklara) sahip olmalarına rağmen; bunu fark edecek akla, melekler ise ruha sahip olmalarınarağmen, üzerinde tercih yapabilecekleri meyillere sahip değillerdir. Şu halde, ezeli mukadderat, biyolojik olarak hayvanolan insanı şuura bağlı bilgi ve bilgiye bağlı amel yapma imtihanına sokuyor. Bu bakımdan, insan olma (ahlaklılık)hayvanilik sürecinden kurtulma demektir; meleklerle insanın ayrıca yarışmasına gerek yoktur. Hürriyetini, ahlaki biryaşam elde etme yolunda kullanan ve eylemlerini bu yolda seferber eden bir insan, derece derece, hayvanilikten sıyrılırkeneş-anlı olarak, melekleri geç(ebil)mektedir. Diğer bir deyişle insanın, hayvan ve melek arası bir mevkide kalması sözkonusu olamaz.
İnsan, yaşadığı müddetçe, ister istemez çeşitli fiiller gerçekleştirdiğine göre, an be an,davranışlarıyla ya hayvaniyeti ya da melekiyeti tercih etmiş olmaktadır. Bu anlamda insan, tercihleriyle kendini yenideninşa etmektedir (insanın, bu duruma, "ikinci kez yaratılma" diyesi geliyor…). Allah (c.c.) bir eylemiyaratmada diğer bütün varlıklar arasında sadece insanın tercihine kıymet vermekte-insanın halife-i arz olmasınınbir manası bel ki de budur-ve bu tercihi mükafat ya da cezanın mesnedi/ölçüsü olarak tayin etmektedir. Allah’tan(c.c.) sonra kendisinin farkında olan ikinci hür, dolayısıyla ikinci irade sahibi insanoğlunun kurtuluş çabası-tabiricaiz ise, ikinci yaratılış-kendi "ellerine" tevdi ediliyor. Doğru düşünüp ve doğru yaşamak demek olanahlaki yaşam, insanın elindedir. Üzerinde iyice düşünüldüğünde, nihai olarak, fiilin yaratılmasında insanındahlinin, istemek ve talep etmek, yönelmek olduğu anlaşılabilir. İnsanın eylemini manalandıran öz, onu belli bir şuurlayapmış olmaktır. Şu halde eylem kadar, hatta ondan daha önemli olan, eyleme uyanık bir bilinçle yönelmek ve niyetetmektir. Bundandır ki, Ancak niyet edilen açlık "oruç" kıymeti kazanmakta ve ancak niyet edilen eğilip-kalkmalarnamaz sayılmaktadır. Dünün muhasebesi ve yarının endişesini taşıyan, ömrü pek çok hayvanın yaşamından daha kısaolan insan, en başta doğru eylemle mükelleftir. Ne var ki, insan, eylemlerinin sonucundan hiçbir vakit kesin olarak emindeğildir. Bir çok durumda, ne yapılan yanlışlarını tashih etmek ve ne de çok kısa vadeyi içerse bile, yapmakistediklerini ifa edecek kadar bir ömre sahiptir insan.
Bediüzzaman, "niyet" ve "nazar"a (tefekkür) özel bir önem atfetmektedir. O kadar ki,Bediüzzaman’ın, "kırk senelik ömrümde, otuz senelik tahsilimde" öğrendim dediği dört kelimeden ikisi niyetve nazardır. Diğerleri de bunları destekleyen, genişleten kelime ve manalardır; ki, bunlar, "mana-yı harfi"ve "mana-yı ismi" dir. (Mesnevi-i Nuriye, s. 45.)