İslâm toplumlarının çağdaşlaşma problemi ve Risâle-i Nur
İslam toplumlarının bugünü, bir ikilem içerisinde örgülenmiştir. Her Müslüman’ın zaman zaman aklınagetirerek düşündüğü bir konu, Müslüman olmasından kaynaklanan durumlar ile çağın getirdiği yeniliklerin sağladığıyeni yaşama biçimleri arasındaki ilişkinin nasıl kurulacağı meselesidir.
Genel bir bakış açısı ile bu durum değerlendirilirse, iki yaklaşımın ağırlık kazandığısonucuna ulaşılabilir. Bunlardan birincisi, Batıda fundamentalist/köktendinci gibi tanımlamalarla ifade edilen İslam’ınilk metin ve uygulamalarına dönme iddiasında olan yaklaşımlar; ikincisi ise, daha ılımlı, tavizkar, dünyevi ve Batılıdeğerlerle barışık yaşama biçimleridir. Gerçekte her iki yaklaşımın da problemli noktaları vardır. Birinci yaklaşımdazaman farkının ortaya çıkardığı değişikliklerin dikkate alınmadan İslamiyetin donuklaştırılması problemi vardır.İslamiyetin ilk zamanlarıyla bugünkü kültürel ve zihinsel seviye aynı olmadığına göre, -öz aynı olmaklabirlikte- şekil ve pratiklerde bazı değişikliklerin olması gerekecektir. Ilımlı İslam denilerek, zaman zaman ortayaatılan yorumların zaafı da reform adı altında ya da tavizkar tavırlarla, İslamî özden uzaklaşma olgusudur.
Peki, bugünün Müslümanı hem inancını yaşayıp hem de çağdaş bir yaşam tarzı sürdüremez mi? İnsanlarınhem yaratılışına uygun hareket edip, hem de çağın getirdiği faydalı unsurlardan yararlanması mümkün değil midir?İşte bu soruların cevabını ararken, Bediüzzaman Said Nursi’yi görmemek mümkün değildir.
Said Nursi, İlahi vahyi temel alarak, çağdaş bir İslam yorumu yapmıştır. Bu yaşama biçimindeinsanlar, her an Yaratıcının varlığını hissettikleri gibi, beşeriyetin birikimiyle tekamül eden araçları dakullanma imkânına sahip olurlar. Burada asıl olan, İslam’ın değerler sisteminin çağın şartları içerisinde yenidenele alınmasıdır. Bu yorum ile Müslümanlar, İslami metinlerin özüne bağlı olmakla birlikte, çağın imkânlarındanda yararlanabilmektedir. Gözden kaçırılmaması gereken bir nokta da, zahiren Batı medeniyetinin malı gibi gözüken,gerçekte semavi dinlerin bütün insanlığın birikimine katkısının sonuçları olan maddi/teknolojik unsurlar hiçbirönyargı taşımadan alınırken, İslam’a uymayan Batı felsefesine karşı mesafeli durulmasıdır. Nursi’nin tecdidiniüç ana başlık altında şöyle inceleyebiliriz:
Düşünme biçimi
İnsan, düşünme yeteneğine sahip bir canlıdır. Zarar ve menfaatini bilmesi onu dinin emirleri karşısındamükellef yaptığı gibi, aynı zamanda da "arzın halifesi" olarak tanımlanmasına imkân sağlamıştır. İnsan,düşüncesi sayesinde en yüksek noktalara ulaşabildiği gibi, en alçak noktalara da düşebilmiştir. Peygamberlerinmesajına uyarak zihni yapısını şekillendirenler yaratılışlarının gayelerini yaşadıkları gibi, diğerleri de varlığınözünde yer alan hakikatlerin bir kısmını görerek kendilerini tatmin etmeye çalışmışlardır.
Hz. Peygamber zamanında, zihinler din noktasında temerküz etmişti. Müslümanlar bütün davranışlarını,dini referans alarak belirliyorlardı. Gündelik hayatlar, Allah Resulünün söz ve davranışları taklit edilerek oluşturuluyordu.Fakat, sonraki dönemlerde Müslümanlar arasındaki bu hassasiyet korunamamıştır. İslam toplumlarında görülen özdenuzaklaşma, tembellik ve dejenerasyon İslam kültürü içerisinde yaygınlaşmıştır. Bu bozulma sürecine, dışetkilerin de katkısı olmuştur. Dışarıdan gelenler, her zaman analiz edilerek alınmadığı için, dinin özünün kültüreltozlarla örtülmesine neden olmuştur. Asr-ı Saadette, Müslümanların gündelik hayatı vahiyle belirlenirken, sonraki dönemlerdebir çok kültürel ve felsefi faktör etkili olmaya başlamıştır.
İslam dünyası, sekizinci yüzyıldan itibaren Roma ve Yunan Klasiklerinin Arapça’ya çevrilmesineticesinde ilk defa dış kaynaklı bir düşünme biçimiyle karşılaştı. Bu düşünme biçimi yorumlanırken, Yunanfelsefesinin bazı özellikleri de İslam düşüncesini etkiledi. Tabii ki, tersi de sözkonusuydu; yani, Batı dünyası İslamdüşüncesinden de yararlanmıştı. Ama bu durum Batıda gelişmelere neden olurken, İslam dünyasında bazı bozulmalarazemin hazırladı.
İslam dünyasındaki düşünce biçimlerinin etkisiyle ilk hareketlerini kazanan Reform ve Rönesansolgusu, Batı tarihinde olduğu gibi, İslam tarihinde de etkili olmaya başladı. Reformla birlikte, Katolik kilisesininilkelerindeki beşeri dogmalar, yine insanlar tarafından eleştirilerek geliştirildi ve beşer aklının bulduğu doğrularonun yerine ikame edilmeye çalışıldı. Bu süreç, Batı aydınlanmasının da temellerini attı. Artık Batıda gelişeneğilimler, her şeyi insan aklının çerçevesi içerisinde ele alıyordu. Batıdaki bu gelişme Batı düşüncesinidogmalardan kurtarmış, maddi tekamül önündeki engeller yok edilmiş; ancak, Yaratıcı fikrinin yerine akıl/bilimikilisi yerleştirilmişti. Maddeye verilen bu önem, maneviyatın giderek silinmesiyle 19. yüzyılda Pozitivizmin egemenliğinezemin hazırlamıştır. Artık, gözle görülmeyene değer vermeme, had safhaya çıkmış; Pozitivizmle iyice sistematiğinioturtmuştu. Bütün dünyada etkisini gösteren Batı medeniyeti, Pozitivizmin ağırlığı ve elle tutulur sözde sonuçlarıile düşünce sistemlerini etkilemeye başlamıştı.
Bütün İslam Dünyasını etkileyecek olan, Türkiyede gerçekleştirilen çağdaşlaşma ve Batılılaşmayıhedefleyen reformlar da bu temel üzerine inşa edildi. Geçmişte var olan kadim bir medeniyet yok sayılarak, yeni birsistem kurulmaya çalışıldı. Yeni bir düşünme biçimi geliştirildi. İşte, Bediüzzaman’ın inanç üzerine yoğunlaşaraktecdidini bu bağlamda yoğunlaştırmasının arka planı budur.
Bediüzzaman, Risale-i Nur’u çağın bütün felsefi problemlerini çözüme kavuşturacak kabiliyetteanaliz ve sentezlerle insanı yeterli donanıma sahip kılacak bir alt yapı ile yazmıştır. Ele aldığı konuları ispatadayalı olarak, çağın insanının telakkilerine hitap edecek tarzda muhatabını iknaya dayalı bir metodu tercih etmiştir.Eserlerinde, insanları düşünmeye sevk eden ayet ve hadislerin yorumlanmasına özel önem vererek, Müslümanlarıntahkiki iman sahibi fertler haline gelmesi için çalışmıştır. Çünkü dalalet fikri eskiden olduğu gibi"cehaletten" değil, artık "fen ve felsefeden" geliyordu. Dalalete ve inkâra karşı koyabilmek ancak,fen ve felsefenin de çürütemeyeceği bir metodla ve güçlü delillerle ortaya çıkmakla mümkün olabilirdi.
İşte Bediüzzaman, "her an" ve "her yerde" insana yaratılmış bir kul olduğunu hatırlatanbir tefekkür sistemi inşa etmiştir. Nasıl ki, Sahabeler her an kul olmanın bilincini yaşıyorlardı; zihinlerinde yoğunlaşannokta kul olma bilinciydi. Şimdiki insanlar da her an her yerde Yaratıcıyı görüp tanımalıydılar. Varlığın bütünboyutlarına mana-yı harfiyle bakarak, onu görebilmek için araçlar geliştirmeleri gerekiyordu.
Sosyal hayat
Bediüzzaman’ın Sahabe imanına ulaşmak için sunduğu argümanlar, bugünün sosyal yapıları içerisindedaha iyi anlaşılmaktadır. Bugün sosyal hayatın hangi noktasına el atsanız günahlarla, haramlarla karşılaşıyorsunuz.Buna mukabil Müslümanların günaha karşı direnme gücü azalmış; bazen basit bir dünya menfaati için, din fedaedilebilir hale gelmiştir. Belki, hayatın korunabilmesi için, zaruret olmak şartıyla "bazı umur-uuhreviye"nin geçici olarak terk edilmesine "ruhsat-ı şer’iye" olduğu düşünülebilir; ancak, bu asır dünyevileşmeeğilimini insan damarlarına öylesine şırınga etmiş ki, küçük bir ihtiyaç ve adi bir dünya zararı yüzünden"elmas gibi umur-u diniye" terk edilebilir bir hale gelinmiştir. (Kastamonu Lahikası, 74) Bütün bu tehlikeleremaruz kalan Müslümanlar, sosyal hayatın içine kendini nasıl konumlandıracağı problemini sıklıkla yaşıyorlar. Bediüzzaman,sosyal hayattaki bu bozulmaların içinde ferdin korunabilmesi için bir taban hareketi başlatır; bu hareket teorik argümanlarasahip olduğu gibi, pratik formlar da içermektedir; insana yeni bir düşünme biçimi kazandırdığı gibi, yeni bir hayattarzı da önermektedir.
Müslümanlar için önerilen hayat tarzında cemaatin yeri önemlidir. Risale-i Nur’da her yerde bir Nurmedresesi kurularak, oralarda Risalelerin mütalaa edilmesi, okunması tavsiye edilir. İnsanların mutad olarak belli günve saatlerde bir araya gelerek aynı konu üzerinde fikir teatisinde bulunmaları zihinleri canlı tutacak, dışarıya karşımukavemetli fertlerin oluşmasına imkân sağlayacaktır. Hatta üzerinde tartışılan konuların dışarıya yansımasıile başka insanların da olumlu etkilenmeleri mümkün olacaktır.
Bütün bunlar, beşerin ruhunda açılan "dünyaya nazır pek çok menfezler"in kapanmasına yardımcıolacaktır; ancak, bu menfezlerin kapanabilmesi için, kul olmanın şuuruyla Allah’a dua etmek gerekmektedir. (Mesnevi-iNuriye, 105) Bu da her zaman binler, milyonlar lisanla Allah’a dua ve tesbihatla olacaktır. İnsanları kurtuluşa götürecekasıl nokta, milyonlarca insanın aynı anda, aynı konuda, Gafur ve Rahim olan Yaratıcıdan af ve yardım dilemesidir.
Bediüzzaman ferdin tahkiki imanla güçlendirilmesi gerektiğini belirttiği gibi, bu özellikteki fertlerinoluşturduğu toplumların genel görünümlerinden de bahsetmiştir. Risale-i Nurların insanlara, sosyal hayata dair kazandırdığıilişkinin temelleri, "hürmet", "merhamet", "haram ve helali bilmek" ve "itaat"kavramları ile özetlenmiştir. Bu kavramlardan hürmet, insanların birbirlerinin hukukuna saygı duymalarını; merhamet,insana ve diğer canlılara karşı müşfik bir tavırla yaklaşarak faydalı olmayı, ayrıca bu zamanın önemli birproblemi olan, suçlunun yanında masum insanların zarar görmelerine izin vermeyerek adaletin tahakkuk etmesine yardımcıolunması gerektiğini; haram ve helali bilmek, İlahi vahiy dikkate alınarak hareket sınırlarının emirler ve yasaklarçerçevesinde tanzim edilmesi gerektiğini; itaat ise, insanların kurallara ve otoriteye riayet eden, asayişi koruyaninsanlar olması gerektiğini anlatır. Bütün bunların gerçekleşmesi huzurlu ve saadetli bir toplumun inşa edilmesianlamına gelecektir.
Sosyal hayatta huzurun sağlanabilmesi için son zamanlarda bütün dünyada olduğu gibi, İslam toplumlarınınönemli bir problemi de ekonomik dengesizliktir. Bediüzzaman, iktisadi açıdan dengesiz olan toplum yapısının her türlükarışıklığa zemin hazırlayan bir özellik taşıdığını belirtir. Bu dengesizliğin adaletle giderilerek, rahatınve sosyal refahın temini, insanların faizden kaçınıp, zekata önem vermeleriyle mümkündür.
Kısaca Bediüzzaman, bütün insanlık için bir "sulh-u umumi", Müslümanlar için "kardeşlik/uhuvvet"ve Nur talebeleri için "hıllet/dostluk" şeklinde bir ilişki biçimi geliştirirken, beşeri varlık içinhuzurlu bir hayat tarzı önermiştir.
Siyaset
Bediüzzaman’ın siyasal alandaki tecdidi, İslam toplumlarının genel eğilimlerinin dışında birkarakter göstermiştir. Dünyanın birçok yerindeki Müslümanlar, Batılı düşünme biçimini esas alarak, siyasetleilgili çalışmalarında iktidarı hedeflemişlerdir. Bediüzzaman ise, Günümüz siyasi anlayışının hedefi olaniktidarın, Müslümanlar tarafından bir amaç haline getirilmemesi gerektiğini savunmuştur. "Kavmin efendisi onahizmet edendir" hadisinin sırrıyla "hükümetin bir hizmetkâr" olduğunu vurgulayarak, iktidarın toplumunrefah ve saadetine bir hizmet aracından başka bir şey olmadığının altını çizmiştir. Bediüzzaman, siyaseti teknikbir konu olarak görerek, ehil olanların o vazifeyi deruhte etmeleri gerektiğini ifade etmiştir.
Batılı değerlerin İslam toplumlarında etkili olmaya başlamasına paralel olarak İslam dünyasında görülmeyebaşlayan siyasal problemler, Nursi’nin eserlerinde analiz edilerek, durumu açıklayıcı sonuçlara ulaşılmıştır.Bunlar; iktidar, demokrasi, kanun hakimiyeti, parti kavramı, İslami yönetim biçimi-demokrasi ilişkisi, din-siyaset ilişkisi,sosyal devlet anlayışı, hukukun üstünlüğü, anayasal sistem, parlamento, seçim gibi temel siyasi kavramlarlabelirlenen tesbitlerdir.
Bediüzzaman, İslam tarihindeki monarşik yönetimleri eleştirerek, Osmanlının son dönemlerinde Meşrutiyet;Cumhuriyet döneminde ise, demokrasi fikrine sahip çıkmıştır. Eserlerinde bu genellemelerin çok tartışılan köklerinedair yorumlara yer vermiştir.
Mesela yönetimin doğrudan doğruya yönetilenler tarafından belirlenmesi gerektiği fikrini işleyen Bediüzzaman,"meşrutiyet hakimiyet-i millettir" (Münazarat, 23) ifadesiyle çağdaş yönetim anlayışının İslamiyet’euygunluğunu ortaya koymuştur. Bediüzzaman’ın bu yaklaşımı "Onların aralarındaki işleri, istişareiledir." (Şura Suresi; 38) Ayet-i kerimesinin işaret ettiği parlamenter rejimin temel özelliği olan seçimle teşkiledilen meclis gerçeğine dayanmaktadır. İslam’ın yönetim biçimi ile demokrasinin bağdaşmayacağını söyleyen anlayışlar,bu yorumla önemli bir mevzi kaybetmiştir.
Bediüzzaman’ın tecdidinin önemli bir boyutu da cihad anlayışındadır. Geri kalmış İslam toplumlarındaistibdadın yaygın olması, özellikle Batılı bakış açılarında İslam ve şiddet kavramlarının yan yana kullanılmasınazemin hazırlamıştır. Halbuki, Risale-i Nur’da bütün bu tartışmalara yeni anlamlar katacak bakış açılarısunulmaktadır. Bediüzzaman, "Dinde zorlama yoktur, doğruluk sapıklıktan, iman küfürden iyice ayrılmıştır."(Bakara Suresi; 240) mealindeki ayet-i kerimeyi yorumlarken, Türkiye’de laikliğin uygulamaya konulmasından sonra, kılıçlacihad döneminin kapandığını, onun yerine manevi cihadın, "iman-ı tahkiki kılıcıyla olacağını"belirtir. "Çünkü dindeki rüşt-ü irşad ve hak ve hakikati gözlere gösterecek bir nur Kur’an’dan çıkacak"bunu da Risale-i Nur yapacaktır. (Şualar, 243)
Bütün bunlar bize çağın önemli problemlerine Risale-i Nur’un sunduğu çözümlerin ipuçlarınıvermektedir. Türkiye’de 28 Şubat, dünyada ise 11 Eylül sendromunun yaşandığı şu günlerde, insanlığın içine düştüğükimlik ve güven sorunu bir şekilde aşılmalıdır. Bunun için İslam toplumlarına düşen görevler de vardır. Bunlarınbaşında doğru olan İslamiyeti yaşamak ve İslamiyete layık doğruluğu sunmak gelmektedir. Geçen zamanda elde edilentecrübeler gösterdi ki, aranılan yaklaşım Risale-i Nur’un getirdiği İslam yorumudur. Doğru bakış açısınıyakalayanlar, insanlığın bütün birikimlerinden yararlandıkları gibi, doğru İslamiyet’i yaşama imkânını dabulabilmektedirler.