Bediüzzamanın Ölüm Felsefesi
Mevt, ehl-i hidâyet ve ehl-i Kur’ân için, öteki âleme gitmiş eski dost ve ahbablarına kavuşmaya vesîledir.Hem, hakiki vatanlarına ve ebedî makam-ı saadetlerine girmeye vâsıtadır. Hem, zindan-ı dünyadan bostan-ı cinâna birdâvettir. Hem, Rahmân-ı Rahîmin fazlından, kendi hizmetine mukabil, ahz-ı ücret etmeye bir nöbettir. Hem, vazife-ihayat külfetinden bir terhistir. Hem, ubûdiyet ve imtihanın tâlim ve tâlimâtından bir paydostur.
Açıkça görülmektedir ki, ölüm meselesiyle en fazla ilgilenenler ve bu meseleyi Kur’ani veriler çerçevesindetasavvur etmeye çalışanlar alabildiğine çoktur. Dikkatli bir araştırmacı çoğu zaman bu görüşlerden kendisi içinbir şifa, müşkülleri için bir çözüm yolu bulamaz. Bu konunun bir çok yönüyle karanlıkta kaldığını göreceğindenyeni bir hal yolu bulmaya ihtiyaç duyacaktır.
Bu konudaki müşküller halihazırda mevcuttur. Hiç şüphesiz, bu gibi fikri problemlerle zihinlerini meşguleden kimseler konu hakkında Bediüzzaman’a sualler yöneltecek olurlarsa, Risale-i Nur Külliyatında yer alan Mektubatisimli eserinde gayet mukni cevaplar bulacaklardır. O, şu ayet-i kerimeyi zikrettikten sonra bir soruya yer verir:
"Ellezi halaka’l mevte ve’l hayate li yeblüveküm eyyüküm ahsenü amelen" gibi ayetlerde: ‘mevt dahi, hayat gibi mahluktur, hem bir nimettir’ diye ifham ediliyor. Halbuki zahiren mevt inhilaldir, ademdir, tefessühtür, hayatın sönmesidir, hadimü’l lezzahtır… nasıl mahluk ve ni’met olabilir?"
Benim gördüğüm kadarıyla böyle bir sual, ancak bu müşkülü gerçek anlamda tanıyabilmek içinzihnini meşgul eden bir düşünürün ürünü olabilir. Bu soru, iki belirgin fikri, ölümün bir ni’met ve bunun vücudibir durum oluşunu dile getirmektedir. Mezkur iki noktayı birbirine yaklaştırmak ve bunu ikna edici bir şekilde müdafaaedebilmek oldukça güçtür.
Ölümün ni’met oluş cihetine bakacak olursak, Bediüzzaman bu konuya "dört vecih"le yaklaşmıştır;
"Birincisi: Ağırlaşmış olan vazife-i hayattan ve tekalif-i hayatiyeden azad edip, yüzde doksan dokuz ahbabına kavuşmak için, alem-i berzahda bir visal kapısı olduğundan, en büyük bir ni’mettir.
"İkincisi: Dar, sıkıntılı, dağdağalı, zelzeleli dünya zindanından çıkarıp, vüs’atli, sürurlu, ızdırapsız, baki bir hayata mazhariyetle Mahbub-u Baki’nin daire-i rahmetine girmektir.
"Üçüncüsü: İhtiyarlık gibi, şerait-i hayatiyeyi ağırlaştıran bir çok esbab vardır ki; mevti, hayatın pek fevkinde ni’met olarak gösterir. Mesela: Sana ızdırap veren pek ihtiyar olmuş peder ve validen ile beraber, ceddin cedleri, sefalet-i halleriyle senin önünde şimdi bulunsaydı; hayat ne kadar nikmet, mevt ne kadar ni’met olduğunu bilecektin.
"Dördüncüsü: Nevm, nasıl ki bir rahat, bir rahmet, bir istirahattır; hususan musibetzedeler, yaralılar, hastalar için… Öyle de; nevmin büyük kardeşi olan mevt dahi, musibetzedelere ve intihara sevk eden belalara müptela olanlar için ayn-ı ni’met ve rahmettir."
Sualin ikinci şıkkı ise ölümün vücudi bir durum olmasıyla alakalıdır. Bediüzzaman bu konuda şunlarısöyler:
"Mevt, vazife-i hayattan bir terhistir, bir paydostur, bir tebdil-i mekandır, bir tahvil-i vücuddur, hayat-ı bakiyeye bir davettir, bir mebde’dir. Bir hayat-ı bakiyenin mukaddimesidir. Nasıl ki, hayatın dünyaya gelmesi bir halk ve takdir ile, bir hikmet ve tedbir iledir. Çünkü en basit tabaka-i hayat olan hayat-ı nebatiyenin mevti tefessüh ile, çürümek ve dağılmakla görüldüğü halde, gayet muntazam bir muamele-i unsuriye ve hikmetli bir teşekkülat-ı zerreviyeden ibaret olan bir yoğurmaktır ki, bu görünmeyen intizamlı ve hikmetli ölümün, sümbülün hayatıyla tezahür ediyor. Demek çekirdeğin mevti, sümbülün mebde-i hayatıdır; belki ayn-ı hayatı hükmünde olduğu için, şu ölüm dahi hayat kadar mahluk ve muntazamdır.
"Hem zihayat meyvelerin yahut hayvanların mide-i insaniyede ölümleri, hayat-ı insaniyeye çıkmalarına menşe olduğundan; ‘O mevt, onların hayatından daha muntazam ve mahluk’ denilir.
"İşte en edna tabaka-i hayat olan hayat-ı nebatiyenin mevti; böyle mahluk, hikmetli ve intizamlı olsa, tabaka-i hayatın en ulvisi olan hayat-ı insaniyenin başına gelen mevt, elbette yer altına girmiş bir çekirdeğin hava aleminde bir ağaç olması gibi, yer altına giren bir insan da, alem-i berzahta, elbette bir hayat-ı bakiye sümbülü verecektir."
Bu ifadelerden de anlaşılabileceği gibi Bediüzzaman, ateş misal düşüncesi ve benzersiz ferasetiyle eşyanınbatınına dalmakla, buradan akılların kolaylıkla idrak edebileceği ve cevap bulabileceği şekilde mantıklıtasavvurlar çıkarmaktadır. Nazarları yanıltmayacak tarzda mevtin vücudi oluşunu müşahhas olarak göstermektedir.
Bediüzzaman’ın nazarında ölüm, hayatta yeni bir yolculuğun bidayetidir. Bu başlangıçla birlikteinsan, bilinen ve alışılmış hayattan daha şerefli ve daha yüce bir hayat merhalesine başlamak üzere ruhunu teslimedecektir.
Bu açıdan mevt, bir geçiş köprüsü, daha şeffaf bir hayata götürecek bir geçittir. Nasıl ki bir buğdaytohumunun veya nüvesinin yere düşmesi ve suyla ıslanması sonucu, tahavvül ve tamir kanununa boyun eğerek kimyevi değişimemaruz kalması, dışardan bakanların nazarında kokuşma ve çürüme olarak görülmektedir. Ancak, sonuçta hiç de öyleolmamakta, her bir tohumdan onlarca tohum veren sümbüller fışkırmaktadır.
Bu olay her ne kadar çürüme ve dağılma gibi görünse de, aslında arzın karanlıklarında dağılan vekaybolan bir habbe için yeni bir hayatın tecellisine sebep olmaktadır. Eğer bu tefessüh ve izmihlal olmasaydı, mezkurhabbe yeni bir hayat için bir yol ve vesile bulamayacaktı. Halbuki onun izmihlal olarak görülen tefessühü ve dağılmasıgerçekte yeni bir hayatın doğuşuna basamak olmaktadır.
Bu değişimin mezkur keyfiyet ile tamamlanması ve kimyevi kanunlara bağlı olarak gerçekleşmesi,insanların izmihlal olarak görmelerine rağmen güçlü bir hareketin bulunduğunu gösterir. Bunlar aslında, yaradılıştasünnetullah olarak bilinen kanunlara mahkum ve bağımlı olarak gerçekleşen ameliyelerdir. Bir buğday tanesi yüzlercehabbe haline geldiğinde insanlar için bir gıda olacaktır. Bu yolla onun kanına ve damarlarına karışacak, onunterkibinin ve binasının yapıtaşı olacak, sonunda düşünce sisteminin ve organizmasının bir cüz’ü halinegelecektir. Böylelikle bir habbe ilk suretinden daha şerefli bir suretle yeniden ihya olacaktır. İnsanların nazarındabir fena ve adem olarak görülen zahiri izmihlal hali, gerçekte yeni bir hayat bulmadır ve bu ilkinden daha bariz bir şekildetecelli eder.
Bir habbenin yeniden hayat bulması gerçekte, öldükten sonra insan olarak hayata dönüşten başka bir şeydeğildir. Daha önceki vücudundan çok farklı bir vücuda kavuşmaktadır. Dolayısıyla yeni bir hayatla sümbülverebilmesi için dünya hayatında ayrılması zaruridir.
Bu harika tasavvur ile Bediüzzaman, esas gayeye ulaşmakta, mevtin vücudi bir durum olduğunu ikraretmektedir. Madem ki ölüm şaşmaz değişim kanunlarının neticesidir, o halde insan ikinci bir vücud için yenidendiriltilecektir. Hiç şüphesiz bu değişimler ise bizzat Kur’an-ı Kerim’in şöylece dile getirdiği vücudi bir durumdanbaşkası değildir:
"O (Allah) ki, ölümü yarattı."
Bediüzzaman’ın bu konuda yaptığı değerlendirmeler gerek akaid alimleri, gerekse müfessirler açısındaneşit ehemmiyete sahiptir. Bu önem birkaç noktada mülahaza edilebilir; O, mevtin vücudiyetini uzak te’villere başvurmaksızıngayet parlak bir şekilde açıklanmıştır. Öyle ki, bu konuyu ele alanların çoğu yaptıkları açıklamalarda oldukçazorlanmışlardır.
Bu değerlendirmeler aynı zamanda, ölümü korkutucu olmayan bir şekilde tasvir etmesi açısından da önemlidir.Zira buna göre ölüm ne bir fena, ne bir izmihlal, ne de bir kaybolup gitmedir. Sadece bir tahavvüldür, daha mükemmel vedaha şerefli bir aleme nakildir.
Bediüzzaman’ın bu yaklaşımı Ebul’l-Ulad el-Maarri’nin şu sözüyle paralellik arz eder:
"Hulika’n-nasü li’l fena i faddalet
Ümmetün yahsebûnehüm li’n-nefadi
Ve innema yünkâlune min dari a’malin
İla dari şekvatin ev raşadin"
(İnsanlar fena için yaratılmışlardır. İçlerinden bazıları bunu yok olup gitme olarak kabul eder. Şüphesizki, insanlar amel dünyasından, şekavet veya saadet alemine nakledilirler.)
Ölümün adem ve fena olarak tasavvur edilmesiyle bağlantılı olarak bir korku hasıl olur. Buradanhareketle insan bu korkunun esiri olur. Böylelikle vücud-u insaninin yapısında devamlı bir tahrip ve çöküntününhakim olduğunu görür. Bu durumdan rahatsız olarak, onun sebeplerinden uzak durmaya çalışır. Hatta hak yolunda mücahedeetmek, akidenin savunulması ve batıla karşı konulması durumlarında dahi bu durum kendini gösterir.
Bediüzzaman’ın nazarında ölüm felsefesi, insanın bekasının, devamiyetinin, sonraki hayatın ilkhayatla olan bağlantısının ilanına dayanır. Buna göre hayat yolculuğunun ilk boyutunda insan hayatını kuşatan, onaölümün nihayet ve yokluk fikrini aşılayıp sıkıntıya atan maddiyyun felsefelerinin yaydığı adem, ilga ve kötüakibet gibi düşünceler reddedilmektedir.
Bediüzzaman’ın konuyla ilgili tahlilinin aynı zamanda psikolojik boyutu bulunmaktadır. Böylelikle insanavarlıkla alakalı olarak bir itmi’nan ve insicam kazandırırken, hayatın birinci ve ikinci boyutları hakkında biremniyet hissi uyandırır. Aynı zamanda ölümün korkunç bir kabus, insanı yok edip, mahveden bir son olmadığınıtelkin eder. Bu hissi elde eden insan meşakkatler karşısında hususi bir cesaret, zorluklara karşı gayret içinde olur.İnsanlar tarafından asla istenilmeyen ölüm, hakikatte nefsin karar kılacağı ve mutmain olacağı bir hayata doğru yapılanbir yolculuktur. Çünkü; "Ahiret yurdu muhakkak ki hayattardır; eğer bilselerdi." (Ankebût; 84)