Bediüzzamanın Bakış Açısıyla İslam ve Batı Medeniyetinin Menşe Bağlamında Mukayesesi-I
Medeniyet Nedir ve Başarısı Neyle Ölçülür?
Bediüzzaman, bir medeniyetin sadece bir din, bir bölge veya bir asrın ürünü olamayacağını ancak, umumun malı olabileceğini belirtir. Özellikle medeniyetlerin mehasinlerinin üç kaynağının olduğunu ifade eder:
a. Telâhuk-ı efkar,
b. Semâvi şerayi,
c. Hâcât-ı zaruriye.
Bediüzzaman, Avrupa medeniyetinin mehasinleri için bu listeye semavî şerayi menşeli olmakla beraber, özele doğru vurgu yaparak, hususi bir kaynak daha ilave etmektedir ki, o da İslami İnkılapdır. (Sözler, s. 655) Avrupanın en büyük üstadı Endülüs Devlet-i İslamiyesidir.(Sözler, s. 313) ifadesiyle daha somut ve doğrudan etkinin kaynağını da belirtir. Böylece, genel bu üç kaynak dışında, bazı medeniyetleri hususi olarak etkileyen kaynakların da mevcut olabileceğini ifade etmiş olmaktadır.
Bediüzzaman, bir medeniyetin başarılı sayılabilmesi, saadeti temin ettiğinin kabul edilebilmesi için ya külle, yani umuma veya lâakal ekseriyete, yani insanlığın çoğunluğuna medâr-ı necât olması gerektiğini belirtmektedir. (Sözler, s. 653) Ayrıca, medeniyetteki hakiki maksadının istirahat-ı umûmî ve saadet-i hayat-ı dünyeviye olduğunu (Emirdağ Lahikası, s. 335) ifade etmektedir.
Bediüzzaman, medeniyetin kanunu olarak telâhuk-ı efkarı gördüğü gibi, medeniyetleri ihtiyarlandıran, dolayısıyla ölüme mahkum edenin de, mesâvi-i medeniyetin mehasinine galebe gelmesidir(Muhakemat, s. 37-39) demektedir.
Batı (Avrupa) Medeniyetinin Menşei ve Temel Özelliği
Her medeniyeti şekillendiren ve ona bir nevi kimlik kazandıran menşe ve özelliklere dikkat eden Bediüzzamana göre, Bir asıldan ikiz olarak neşet eden (Tarihçe-i Hayat, s. 119) Avrupa medeniyetinin Eski Roma ve Yunan olarak iki dehası vardır. Bunlardan birisi hayalâlûd, diğeri ise maddeperestti. Su içindeki yağ gibi birbiri ile imtizaç olmayan, Avrupanın bu iki dehası, uzun süre birlikte olmalarına, medeniyetlerinin bu ayrılığı ortadan kaldırmak için çabalamasına, daha sonra Hıristiyanlığın da çalışmasına rağmen hiçbiri de temzicine muvaffak olamadı. İki dehanın her biri istiklallerini filcümle hıfzeyledikleri gibi, modern dönemde de (elan) adeta iki ruh cesetleri değişmiş şekilde Alman, Fransız olarak mevcudiyetlerini korudular. O ikiz iki dehanın, öküz gibi birleşmeyi reddettiklerini zaman da gösterdi. Avrupa medeniyetinin iki dehası ikizdi, kardeşti, arkadaştı, yoldaştı ancak, buna rağmen birbirleri ile dövüştü, hiç de barışmadı.
Yalnız, Avrupa medeniyetinin iki dehası olmasına karşılık, bu dehalardan birinin Batı medeniyetinin ruhunu oluşturduğunun bir ifadesi olarak Bediüzzaman, bu medeniyetin ruhu Roma dehasıdır (Sözler, s. 654) demektedir.
Bediüzzaman, Avrupa medeniyetini, mehasinlerini de dikkate alarak ikiye ayırmaktadır. Hakiki Hıristiyanlıktan feyizle, insanlığın sosyal hayatına faydalı sanatlar ile adalet ve hakkaniyete hizmet eden fenleri, mehasin-i medeniyet ve fünûn-ı nafia olarak kabul ve takdir etmektedir. Ancak, Bediüzzaman, bu takdir ettiği kısım dolayısıyla Avrupa medeniyetinin doğruluk ve üstünlüğünü kabul etmemektedir. Zira mehasin kısım Avrupa medeniyetini temsil etmemektedir. Bediüzzaman, malayani ve muzır felsefeyi ve muzır ve sefih medeniyeti elinde tutan Avrupanın şahs-ı manevisinin bir elinde dalaletli felsefeyi, diğer elinde de sefih ve muzır medeniyeti tuttuğunu belirtmektedir.(Lemalar, s. 123) Hatta, Avrupa medeniyetinin sefahat ve delaletle bozulmuş olduğunu, Avrupanın belli ölçüde mehasininin kaynağı olan Hıristiyanlıktan da uzaklaştığını ifade etmektedir. (Lemalar, s. 124)
Batı Medeniyetinin Esasları
Bediüzzaman, temeline ve eserlerine bakmak şartıyla Avrupa medeniyetinin menfi beş esas üzerine kurulup işlediğini belirtir.
Nokta-i istinad: Hakka bedel kuvvettir. Kuvvet ise, şenidir tecavüz ve teâruz. Bundan çıkar hıyânet.
Hedef-i kasdı, fazîlet bedeline hasis bir menfaattir. Menfaatin şenidir tezâhum ve tehâsum. Bundan çıkar cinayet.
Hayattaki kanunu, teâvün bedeline, bir düstur-u cidâldir. Cidâlin şeni budur: tenâzu ve tedâfü. Bundan çıkar sefâlet.
Akvâmların beyninde râbıta-i esası: âharın zararına müntebih unsuriyet. Başkaları yutmakla beslenir, alır kuvvet.
Milliyet-i menfiye, unsuriyet, milliyet; şeni olur dâimâ böyle müthiş tesâdüm, böyle feci telâtum. Bundan çıkar helâket.
Beşincisi şudur ki: Câzibedar hizmeti hevâ , hevesi teşcî, teshil; hevesâtı, arzuları tatmin. Bundan çıkar sefâhet.
O hevâ, hem heves, şeni budur dâimâ: İnsanı memsuh eder, sîreti değiştirir. Mânevî meshediyor; değişir insaniyet.
Şu medenîlerden çoğunun eğer içini dışına çevirirsen, görürsün: Başta maymunla tilki, yılanla ayı, hınzır; sîreti olur sûret. (Sözler, s. 653)
Bediüzzaman, dayanak noktası, hedefi, içtimai hayattaki kanunu, kavimler-milletler arasındaki bağı ve cazibesi bakımından Batı medeniyetinin esaslarının menfi ve zararlı olduğunu ve insanlığa mutluluk getiremeyeceğini belirtmektedir.
Batı Medeniyetinin Hataları
Bediüzzaman, Batı medeniyetininkendi ifadesi ilemedeniyet-i hazıra-i garbiyenin, semavi kanun-ı esâsilere muhalif olarak hareket ettiği için seyyiatı(nın) hasenatına, hataları-zararları(nın) faydalarına üstün geldiğini, medeniyetteki hakiki gayesinin tersine olarak, istirahat-ı umumiyeyi ve dünya hayatının saadetini bozduğunu belirtmektedir. Ayrıca, Batı medeniyetinin iktisat-kanaat yerine israf ve sefaheti, çalışma ve hizmet yerine tembellik ve istirahat meylini ön plana çıkması dolayısıyla, insanlığı fakir ve tembel eylediğini söylemektedir. Mevcut Garp medeniyet-i zalimesinin suiistimal, israfat ve hevesatı tehyiç ettiğini ve gayr-i zaruri ihtiyaçları zaruri hacetler hükmüne getirdiğini, bir insanın gerçekte muhtaç olduğunu dört haceti yirmiye çıkardığını, ancak helal kazancın bunu karşılayamamasından dolayı insanlığın gayr-i meşru yollara yöneldiğini ve fakir hale getirildiğini tespit etmektedir. (Emirdağ Lahikası, s. 335)
Batı medeniyetinin insanın ruhunu bile maddileştirmeye yönelmiş, maddiyunluğu esas almış, insanlığa saadet yerine bir zehir vermiş, riyakarlığı düstur haline getirmiş, aileyi bozmuş, tembelliği artırmış, ihtiyaçları fazlalaştırmış, kârı ise çok az ellerde toplamış ve bir asi ve suçlu yüzünden başkalarını da suçlayarak öldürmüş olmasından dolayı Bediüzzaman, hatalarla dolu kabul etmektedir.
Batı Medeniyetindeki Mehasinin Kaynağı
Avrupa medeniyetinin mehasinlerinin de olduğunu ifade eden Bediüzzaman, ancak bu mehasinlerin umumun, yani insanlığın ortak malı olduğunu, bundan dolayı mehasinlerin ne Hıristiyanlığın malı, ne Avrupa icadı, ne de son asrın sanatı olarak kabul edilemeyeceğini belirtir. İnsanlığın ortak malı olan ve Avrupa medeniyetinde tezahür eden mehasinlerin dört kaynağının bulunduğunu ifade eder:
a. Telâhuk-ı Efkar, (fikirlerin birbirine eklenmesi)
b. Semâvi şerayi, (semavi dinler)
c. Hâcât-ı fıtriye, (fıtri ihtiyaçlar)
d. Hususiyle şer-i Ahmedi (İslamiyet).
Bu dört kaynaktan neşet eden mala hiç kimsenin tek başına temellük edemeyeceğini de belirtir. (Sözler, s. 655)
Bediüzzaman, daha önce terakki etmiş olan İslamî medeniyetin en önemli merkezlerinden biri olan Endülüsün, Avrupanın en büyük üstadı olduğunu da dile getirmiştir. (Sözler, s. 313)
Avrupayı ikiye ayıran Bediüzzaman, İsevililik hakiki dininden aldığı feyizle insanlığın içtimai hayatına faydalı sanatlar, adalet ve hakkaniyete hizmet eden fünunları terkip eden Avrupa medeniyetinin mehasin kısmını oluşturan birinci Avrupayı takdir etmektedir. Ancak bu mehasin kısmının, Avrupa medeniyetini sefih medeniyet olmaktan kurtarmadığını da belirtmektedir. (Lemalar, s. 123) Bediüzzaman, birinci Avrupanın kaynağı olarak da telahuk-ı efkar ile semâvi kaynağı kabul etmektedir.
Bediüzzaman, medeniyetleri kafir ve mümin olarak ayırırken, kafirlerin medeniyetinde görülen mehasin ve yüksek terakkiyat-ı sanayiin, tamamen medeniyet-i İslamiyeden, Kuranın irşadatından, edyan-ı semaviyeden inikas ve iktibas edildiğini belirtmektedir. (Mesnevi-i Nuriye, s. 77) Bediüzzaman, medeniyet-i hazıranın harikalarını, beşere birer nimet-i Rabbaniye olarak kabul etmektedir. (Emirdağ Lahikası, s. 335)
Bediüzzaman bu medeniyetin de bazı iyiliklerinin bulunabileceğini, ancak, bunların kaynağının sadece Batı medeniyeti olamayacağını belirtmektedir.
Batı Medeniyeti Hıristiyan Medeniyeti midir?
Avrupa medeniyetini bir kökten ortaya çıkan Roma ve Yunan dehalarının oluşturduğunu belirten Bediüzzaman, bu medeniyetin ruhunun Roma dehası olduğunu, Hıristiyanlığın iki dehayı birleştirmek için çalışmasına rağmen başarısız kaldığını (Sözler, s. 654) söylerken Hıristiyanlığın Batı medeniyetinin esas unsuru olmadığını ifade etmektedir.
Bediüzzaman, Batı medeniyetindeki hasenelerden bahsederken de bunların ne Nasraniyet malı, ne de Avrupa icadı olduğunu belirtmektedir. (Sözler, s. 655)
Hıristiyanlığın Avrupada üç yüz sene dahili savaşlara sebep olduğuna işaret eden Bediüzzaman, Avrupanın dinine mutaassıp olduğu dönemlerde medeni olmadığını, taassubu terk ettiğinde medenileştiğini ifade etmektedir. (Sözler, s. 312) Bu süreçte Bediüzzaman, Avrupanın Katolik mezhebini beğenmeyerek başta ihtilalciler, inkılapçılar ve filozoflar olarak, Katolik mezhebine göre ehl-i bida ve Mutezile telakki edilen Protestanlık mezhebine iltizam ile Fransız İhtilalinden de istifade ile Katolik mezhebini kısmen tahrip edecek olan Protestanlığı ilan ettiklerini kaydetmektedir. (Mektubat, s. 420)
Hıristiyanlıkta yalnız esasat-ı diniyenin Hz. İsadan alınmasına karşı, hayat-ı içtimaiyeye ve füruat-ı şeriyeye dair ekser ahkamların Havariler ve ruhani reisler tarafından teşkil edildiğini belirten Bediüzzaman, bu açığın, büyük kısmı geçmiş mukaddes kitaplardan alındığını ifade etmiştir. Bediüzzaman, Hz. İsanın dünyaca hakim ve sultan olmadığından dolayı, içtimaî ve umumî kanunlara merci olmadığını, esasat-ı diniyesi hariçten bir libas giydirilmiş gibi şeriat-ı Hıristiyaniye namına örfi kanunlar, medeni kanunlar alınmış, başka bir suret verilmiştir. demektedir. (Mektubat, s. 420) Hatta, havas ve hükümet adamlarının elinde Hıristiyanlık, özellikle Katolik mezhebi bir vasıta-yı tahakküm ve istibdat olduğu kanaatindedir Bediüzzaman. (Mektubat, s. 421)
Bediüzzamana göre; Avrupa, sefahat ve dalaletle bozulmuş ve İsevî dininden de uzaklaşmıştır (Lemalar, s. 124), Batı medeniyetini dini değil, dünyevidir (Münazarat, s. 71), Hıristiyanlığın malı olmayan medeniyeti ona mal etmek mümkün değildir.(Sünühat, s. 82)
Kısacası, Batı medeniyeti Hıristiyan bir medeniyet değildir. Hıristiyanlık Batı medeniyetine tesir edememiş, tersine Avrupalılar Hıristiyanlığa tesir etmişlerdir.
Başka Bir Medeniyetten Faydalanma
II. Meşrutiyet Döneminde, Terakkiyat-ı medeniyeye yardım edecek noktaları (fünun ve sanayi için) maalmemnuniye alacağız. diyen ve yabancı bir medeniyetin mehasin dışındaki kısımlarının şeriatın kılıncı ile kesilmesi gerektiğini belirten Bediüzzaman, bu hususta 1910lu yıllarda Japonları örnek göstererek, her kavmin maye-i bekası olan âdât-ı milliyelerin muhafaza edilmesi gerektiğini ve bizim adat-ı milliyemiz, İslamiyette neşvünema bulduğunu belirterek İslamiyete iki kat sarılınması gerektiğini söylemektedir. (Divan-ı Harb-i Örfi, s. 81) Yine Bediüzzaman, çürük medeniyet mesâvilerini (fenalıklarını) medeniyetimize girmekte yasak eden hükümleri Kuranın kanun-ı esasilerinden çıkılmaması gerektiğini mebuslara söylerken (Divan-ı Harb-i Örfi, s. 70-72) Avrupa medeniyeti ile kendi medeniyetini ayırmakta, kendinin kastettiği medeniyetin Kuran esaslarına müstenit olacağını açıkça 1909da da belirtmektedir. Ayrıca Bediüzzaman, II Meşrutiyette başlayan süreci bir nevi yeni medeniyete başlangıç gibi algılamakta, bunu medeniyetimizin gençliği ve şebabeti, zülal-i aynül-şeriatla muhafaza olsun şeklinde ifade etmektedir. (Divan-ı Harb-i Örfi, s. 81)
Eski dönemlerde, gayrimüslimlerle olan muhabbetten nifak kokusu gelirken, 1910larda ortaya çıkan inkılab-ı acib-i medenî ve dünyevî olduğunu, bütün medeniyetin zihinleri ve akılları meşgul eden nokta-i medeniyetinin terakki ve dünya olduğunu söyleyen Bediüzzaman, zaten gayrimüslimlerin de kendi dinlerine o kadar mukayyed olmadıklarını, dolayısıyla gayrimüslimlerin dinî olmayan medeniyet ve terakkilerini istihsan (korunarak) iktibas edilebileceğinden bahsetmektedir. (Münazarat, s. 71) Aynı dönemde, ecnebiler fünun ve sanayi silahıyla bizi istibdad-ı manevileri altında eziyorlar. Biz de fen ve sanat silahıyla… cihad edeceğiz derken, ahkâmda Avrupaya dilencilik etmek, din-i İslama büyük bir cinayettir diyerek (Hutbe-i Şamiye, s. 92) Batı medeniyetine karşı tavrını ortaya koymakta olup, kendini koruyarak iktibas edilebilecek dediği şeylerin Batı medeniyeti değil, Batı medeniyetindeki fen ve sanat alanında bulunan ve daha sonra Bediüzzaman tarafından umumun, yani insanlığın ortak malı olarak tarif edilen şeyler olduğu anlaşılmaktadır.
Devam edecek