Seyyid Şerif Cürcani (1340-1413)
Risale-i Nur’da allame olarak vasıflandırılan Cürcani, Şubat 1340 tarihinde Cürcan yakınlarındaki Takü’dedünyaya geldi. Künyesi; Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerif el-Cürcani el-Hanefi şeklindedir.Peygamber Efendimizin (sav) soyundan gelen Dai Muhammed b. Zeyd’in torunlarından olduğu için kendisine, seyyid şerifunvanı verilmiştir.
İlk öğrenimini memleketinde yaptı. Daha sonra Kutbuddin er-Razi et-Tahtani’den ders almak maksadıylaHerat’a gitti. Bir süre sonra, Hocasının ders veremeyecek kadar yaşlanması ve kendisine tavsiyesi üzerine, Mısır’dabulunan mantık alimi Mübarek Şahın yanına gitti. Mısır’a gitmek üzere yola çıktıktan sonra, Cemaleddin Aksarayiile görüşmek üzere Aksaray’a vardığında, hocanın vefat ettiğini öğrendi. Cemaleddin’in talebelerinden olan MollaFenari ile birlikte Mısır’a gitti. Mısır’da bulunduğu yıllarda Mübarek Şahtan akli, Ekmeleddin el-Baberti’den nakliilimler konusunda dersler aldı. Eğitimini tamamladıktan sonra Bursa üzerinden memleketine döndü.
Şiraz’da bulunan Darüşşifa Medresesi müderrisliğine atandı. On yıl boyunca sürdürdüğü buvazifesinin yanında eserler yazmaya başladı. Yaptığı ilmi çalışmalar neticesinde İran’da büyük bir şöhrete kavuştu.Şiraz Timur tarafından ele geçirilince, istemediği halde Semerkand’a götürüldü (1387). On sekiz yıl boyunca buradabaş müderrislik yaptı. Bu arada eser yazmaya devam etti. Semerkand’da bulunduğu sıralarda Maveraünnehir alimleri ve özellikleSadeddin-i Taftazani ile ilmi münazaralarda bulundu. Bu münazaralarda ilme olan vukufiyeti, Timur başta olmak üzere birçok kişinin dikkatini çekti.
Taftazani, Yezid ve Velid hakkında lanetlenmelerine, dalalete düştüklerine hükmedilmesine cevaz vermiştir.Ancak, bu konuda ve genel anlamda Cürcani, daha dikkatli ve temkinlidir. Kesin delil olmadığı sürece dalaletle ithametmeye taraftar değildir. Ona göre, söz konusu şahıslar zalim, gaddar ve günahkardırlar. Fakat, ölüm anında imansızgidip gitmedikleri konusu meçhuldur. İmansız gittiklerine dair kesin bir delil bulunmadığı için de bu şekilde ithamedilmelerini tasvip etmez. Diğer yandan bu kişilerin hatalarını anlayıp tövbe etmiş olma ihtimalleri de mevcuttur.İşte bu sebeplerden dolayı illa lanet edilecekse veya dalaletten söz edilecekse, tek tek şahıs veya isim olarak değilde, genel manada, "Allah’ın laneti münafıklar ve zalimler üzerine olsun" denilmesini daha uygun görmektedir.(Emirdağ Lahikası s. 180)
Müslümanlar arasındaki ihtilaflardan istifadeyi daima fırsat bilen zındıka ehlinin eline fırsatvermemek için de olsa, dahilde yapılacak itham ve yakıştırmalarda büyük hassasiyetin gösterilmesi icap etmektedir. İslamdünyasında vuku bulmuş ve genellikle içtihat farkından kaynaklanan ihtilafları gündeme getirmek, kimseye fayda sağlamaz.Bu yüzden İslam alimleri, dahildeki ihtilafların kurcalanmasından titizlikle kaçındıkları gibi, yapılmamasıkonusunda da ciddi ikazlarda bulunmuşlardır. Şer’i hükümlerde, lanetleme veya dalaletle itham etme konusunda bir tavsiyeolmadığı gibi, yapılmaması konusunda ciddi tehditler mevcuttur. Lanet okuyan kimseye, yerini bulsa dahi herhangi birsevap olmadığı gibi, günaha girme tehlikesi ise çok yüksektir.
Timur’un ölümünden sonra (1405) Semerkand’dan ayrılarak Şiraz’a geri döndü. Vefatına kadar buradakalarak ilimle uğraşmaya devam etti. 1413 Temmuzunda Şiraz’da Hakk’ın rahmetine kavuştu. Bu şehirde bulunan Atik Camiicivarındaki Vakib Mezarlığı’na defnedildi.
Yaşadığı asra damgasını vuran Şerif Cürcani, başta kelam olmak üzere, Arap dili ve edebiyatı,felsefe, mantık, astronomi, matematik, mezhepler tarihi, fıkıh, hadis, tefsir, tasavvuf gibi bir çok ilmi alanda eserlervermiş bulunduğundan "allame" olarak kabul edildi ve bu şekilde anıldı. Üstün meziyetleri konusundakaynaklar hemfikirdir. Eserleri asırlar boyunda medreselerde ders kitabı olarak okutulduğu gibi temel başvuru kitabıhaline geldi. Haklı olarak kendisine duyulan büyük güvenden dolayı İslam dünyasında otorite olarak kabul edildi.Anadolu, İran, Türkistan ve Hindistan’da silsile halinde talebeleri yetişti. Hatta bir ekol haline gelerek, "Cürcaniekolü" diye bir ekol oluştu.
Cürcani’ye göre, insan zihni bir ayna gibidir. Bir bilginin doğruluğu objesine uygunluğu ile anlaşılır.Bilgiler kendilerini zorla empoze etmezler. İnsanlar onları düşünerek ve akıl yürüterek elde ederler. Yaşadığımızdünyada ilim sahiplerine alim denildiğine göre alim olan Allah’ta ilim ve diğer mana sıfatlarının da bulunduğunukabul etmesi gerekir. Ona göre, Cenab-ı Hakk’ın ahirette görülmesi keyfiyetsiz olarak gerçekleşecektir.
Cürcani’ye göre bazı peygamberlerin çocuklukları sırasında görülen olağanüstü durumlar mucize değilkeramettir. Bunları, kerametlerin hak olduğuna delil olarak gösterir. Mucizeler peygamberlik iddiasında bulundukları sıradaverilir. Daha çocukken hiçbir peygamber peygamberlik iddiasında bulunmadığına göre, bunları keramet olarak telakkietmek gerekir.
İman tasdiktir ve kalbe ait bir fiildir. İman ile İslam’ın aynı anlama geldiğini söyler. Buna delilolarak da; Kur’an-ı Kerim’deki "müslim" tabirinin "mümin" anlamında kullanılmasını gösterir. Kıbleehli olup büyük günah işleyenlerin tekfir edilemeyeceğini savunur. Ancak, Allah’a eş koşanları, Peygamber Efendimizin(asm) peygamberliğini inkar edenleri, dinin haram saydığını helal kılanları, dini yükümlülükleri ortadan kaldıranlarıhariç tutar.
Eserlerinin büyük ekseriyeti şerh (izah etme) ve haşiye (metin altına düşülen açıklayıcı yazı)şeklinde olmasına rağmen, alimler tarafından asıl metinler gibi ve bazen de daha önemli olarak kabul edildi. Ünlümatematikçi Kadızade-i Rumi, Fethullah eş-Şirvani, Fahreddin-i Acemi gibi tanınan talebeler yetiştirdi.
Eserleri
1-Şerhü’l-Mevakıf; en meşhur şerhidir. Adudüddin el-İci’nin "el-Mevakıf" adlı eserine yazdığışerhtir. Kelam ile ilgilidir.
2-Risale fi beyanü’l-firkatü’n-naciye; mezheplerle ilgi yazdığı eseridir. Kelam ile ilgilidir. Kelam ilmine dair diğereserleri; Şerhü’l-Akaidi’l-Adudiyye, Şerh-i Esmaü’l-Hüsna, Haşiyetü’t-Tecrid.
3-Risale fi’l-mantık; Farsça yazdığı bu eseri oğlu Nureddin tarafından Arapça’ya çevrilmiştir.
4-Haşiye ala Şerh-i Hikmeti’l-ayn; Ali b. Ömer El-Katibi tarafından kaleme alınan ve Muhammed b. Mübarek Şah tarafındanyapılan şerhin haşiyesidir.
5-Şerhü’l-Mülahhas fi’l-hey’e; Astronomi ile ilgili olarak Çağmini tarafından kaleme alınan esere yapılan şerhtir.
6-Et-Ta’rifat; Defalarca baskısı yapılan Arap Dili ve Edebiyatı’na dair terimler sözlüğüdür.
7-Şerhü’l-İzzi; Zencani tarafından yazılan esere yapılan şerh.
8-Şerhü’l-Kafiye; İbnü’l-Hacib tarafından kaleme alınan, "el-Kafiye" adlı esere yapılan Farsça şerh.
9-Haşiye ala Şerh-i Muhtaru’l-münteha; fıkıh usulüne dair İbnü’l-Hacib tarafından yazılan ve Adudüddin el-İcitarafından yapılan şerhin haşiyesidir.
10-Risale-i Şevkıyye; Tasavvufa dair olan ve Farsça yazılan bu eser, sofilerin uyması gereken esasları ihtivaetmektedir.
11-Haşiye ale’l-Keşşaf; Tefsir ilmine dairdir Zemahşeri’nin eseri olan "el-Keşşaf"ın ön kısmına yapılanhaşiye.
12-Ed-Dibacü’l-müzheb; Hadis terimleriyle ilgili bir eserdir. Bunların dışında, muhtelif ilimlerle ilgili çok sayıdaeser yazmıştır (Sadrettin Gümüş; TDVİA. VIII. C. s. 136).