Cemal Paşa (1872-1922)
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin öne çıkan üç paşasından biri olan Bahriye Nazırı Cemal Paşa, 6 Mayıs1872’de Midilli’de doğdu. Asıl adı Ahmed Cemal’dir. Babası, askerî eczacı Mehmed Nesib Bey’dir. 1880’de Kuleli Askeriİdadîsini, 1893’te Mekteb-i Harbiye-i Şahâne’yi bitirdikten sonra 1895’te Erkan-ı Harbiye tahsilini tamamlayarak yüzbaşırütbesini aldı. İki sene sonra binbaşı oldu ve kısa bir süre sonra 1906’da Osmanlı Hürriyet Cemiyetine katıldı. 31Mart Hâdisesi sırasında Anadolu’da görevli olmasına rağmen, İstanbul’a gelerek Hareket Ordusuna katıldı.
1911yılında Bağdat valiliğine atandı. Bu görevi sırasında, Araplar arasında yayılmaya başlayan milliyetçilik akımıylamücadele etti. Bâb-ı Âli Baskınıyla Mahmut Şevket Paşanın sadarete getirilmesinden sonra İstanbul Muhafızlığınatayin edildi (1913). Bir taraftan İstanbul’un güvenliğiyle uğraşırken, diğer taraftan da İttihad ve Terakkimuhaliflerine karşı sert tedbirler uyguladı. Bu arada cemiyet içindeki gücünü de artıyordu.
İkinci Balkan Savaşı sonrasında Edirne’nin geri alınmasını savunarak, bu teşebbüse karşı çıkanlarıiknada çok sert davrandı ve Edirne’nin geri alınmasında etkili oldu. 1913 yılında Nâfiâ Nazırlığına getirildi.Aynı yıl mirliva rütbesine terfi etti ve bir sene sonra da Bahriye nazırı oldu. 1914 Haziran’ında Fransa’ya gidipittifaka girmeyi hükümet adına teklif ettiyse de Fransa, herhangi bir siyasi ittifaka yanaşmayacağını Cemal Paşayabildirince bu ülkeden ayrıldı. Almanya ile yapılan anlaşmada aktif rolü olmamakla birlikte, ittifak yapma konusunda başkaalternatifi kalmayan hükümetin yaptığı bu ittifakı destekledi.
Osmanlı donanmasına bağlı gemilerin Rus limanlarını topa tutmasından sonra meydana gelen kabineihtilafında, savaşa girilmesini savunanların yanında yer aldı. Savaşın başlamasından sonra Bahriye Nazırlığınailâveten Dördüncü Ordu Kumandanlığına getirildi. İngilizlere karşı giriştiği iki kanal harekâtında da başarısızoldu ve bundan dolayı hayalcilikle suçlandı.
Arap milliyetçiliğine karşı sert tedbirlere başvurarak, milliyetçilerin liderlerinden on birini1915’de, yirmi birini de 1916 yılında idam ettirdi. Cemal Paşa, 1915’de Ermenilerin Suriye’ye göç ettirilmesinde önemlibir rol oynadı. Hatta, bu konuda cemiyetin ileri gelenleri ile ters düşmeyi göze almıştır.
İngilizlerin, 1917 yılı sonlarından itibaren geçtikleri karşı saldırıları önlemekte başarısızolunca kabinede eleştiriye uğramış, eleştirilerin şiddetlenmesi üzerine Dördüncü Ordu Komutanlığından istifaederek İstanbul’a dönmüştür. Bozgundaki rolü ile ilgili olarak parti içinde yargılanmış olmakla beraber suçlubulunmamıştır. Akabinde Talât Paşa kabinesinin istifasından sonra, cemiyetin ileri gelenleriyle birlikte yurt dışınakaçtı. Berlin, Münih ve İsviçre’ye geçti.
Cemal Paşa, yurt dışına çıktıktan sonra,önceleri Halit Baboviç adına düzenlenmiş bir pasaport ileİsviçre’nin Davos kentinde bir dağ köyüne yerleşmiş, ardından Afganistan’a geçmek için Moskova’ya giderek Çiçerin’legörüşmüştür. Bu girişimini kabul ettirerek, Serdar Ahmet Cemal Han takma adıyla Afganistan’a geçmeyi başarmıştır.Burada da boş durmayıp reformlara öncülük yapmış ve orduyu yeniden düzenlemiştir. İşgalci İngilizler bundanrahatsız olup çalışmalarını engellemek istemişlerse de, Cemal Paşa Afgan- Sovyet anlaşmasını imzalamaya muvaffakolmuştur. Bir ara yeniden Avrupa’ya gitmiş, başarılı faaliyetlerinden dolayı Afgan temsilcisi muamelesi görmüştür.
Avrupa’dan Moskova’ya dönüşünde bu sefer hoş karşılanmamış, TBMM hükümetiyle Moskova Anlaşması’nıimzalayan Bolşevikler, ondan tüm desteklerini çekmişlerdir. Sovyetlerin Ankara ile yakınlaşmaları, Cemal PaşanınAfganistan’daki çalışmalarını olumsuz etkilemiştir. Bu arada, Anadoluya geçmek arzusuyla Ankara’daki yeni hükümetletemasa geçmiştir. Fakat bu arzusuna ulaşamamıştır. 22 Temmuz 1922’de, Ankara’dan cevap almak için geldiği TBMM Tiflistemsilciliğinden çıkarken, yanında bulunan iki yaveri ile birlikte şehid edilmiştir. Kimler tarafından öldürüldüklerihâlâ bilinmeyen Cemal Paşa ve yaverlerinin cenazeleri Erzurum’a getirilerek defnedilmişlerdir.
Bu cinayetin, Talât Paşa ve Said Halim Paşadan sonra Ermeni komiteleri tarafından işlenen cinayetlerindevamı olduğu konusunda iddialar olduğu gibi, Rus gizli servisinin bir suikastı olduğu da söylenmektedir. Rivayete göre,Halil Paşa Cemal Paşaya bu suikastı önceden haber vermiştir. Bu iddiaya dayanılarak Cemal Paşanın, bir Gürcükomitesi tarafından Moskova’nın emriyle öldürüldüğü öne sürülmüştür.
Divân-ı Harbî-i Örfî’nin Kararları
Birinci Dünya Savaşında müttefikleriyle beraber yenik ayrılan Osmanlı Devletinde, İttihatçılarınmuhalifleri büyük bir karalama kampanyası başlatmış ve haklı-haksız çok sert eleştiriler yapılmıştır. İttihatçılarınileri gelenleri, Divân-ı Harbî-i Örfî adlı bir mahkemede kendileri yurt dışında bulunduklarından, gıyaplarındayargılanmışlardır.
1919 yılında başlayan yargılamada Savcı, iddianamesinde şöyle demektedir "1855, 1877 tarihlerindeyüce İngiltere Devleti, Osmanlı Devleti’nin ülke bütünlüğünü ve yüksek bağımsızlığını iki önemlitehlikeden kurtarmış ve yüce Fransa Devleti de Osmanlı Devleti’ne, küçük yaştan beri işittiğimiz gibi sürekli borçvererek bizim yoksunluk içindeki kuşaklarımızı beslemiş ve geçindirmiştir. Bu iki devletin üstün bilgiye dayanan öğütlerineve yol göstericiliklerine, bir savaşa girmeme konusundaki aydınlatmalarına aldırmayarak otuz altı bankadan yedi milyonlira borç sağlayamayan ve birçok yıldan beri dünyadaki tarihsel ve güzel eserleri, birçok şehir ve kasabayı, bayındırlıklarıyıkmak üzere çalışmış Alman Devletinin vahşi alınyazısına talihlerini bağlamışlardır. Ve nihayet memleketimizide bu felakete sürüklediler…" (Tevfik Çavdar, İttihat ve Terakki, İstanbul 1994, s. 116)
Çok haksız iddiaların yer aldığı ve bir bakıma haksız sayılacak ithamların yer aldığı buiddianame, İttihatçıların gerçek mesuliyetinin ortaya çıkarılmasına da mani olmuştur. Savaş başlayıncaya kadar,hem İngilizler hem de Fransızlarla ittifak arayışlarına girilmiş, ancak bir netice alınamamıştır. Hatta İngiltere,daha önceden siparişi yapılıp parası ödenmiş bulunan iki gemimize el koyarak teslim etmemiştir. Fransa’ya gönderilenCemal Paşaya iltifat edilmediği gibi, ittifak teklifi de dikkate alınmamıştır. Bu konuda Cemal Paşa şu bilgilerivermektedir: "Fransa’ya büyük bir ümitle gitmiştim, büyük bir hayal kırıklığına uğrayarak döndüm. Bizim içinbugün bu dakika, Alman tekliflerini kabulden başka çare kalmamıştır… Teessüfle söylerim ki, Hariciye Nazırı MösyöViani, benimle doğrudan doğruya görüşmeye lüzum görmedi. Dışişleri Siyasî İşleri Müdürü Mösyö Margerie’yibenimle mülâkata memur eyledi ve ben bu şekli de kabul ettim."
Cemal Paşa, Osmanlının değerini takdir etmeyip seviyesiz konuşan, Yunanistan’ın korunmasını önplanda tutan Fransız hariciyeciye; "(…) gelecekte onlardan ümit ettiğiniz menfaatler dolayısıyla Yunanlılarıdaima desteklemeyi, siyasetin hikmetine uygun kabul ediyorsunuz. Fakat haritayı açıp tetkik edecek olursanız göreceksinizki, biz bugün Fransa’ya Yunanistan’dan daha ziyade lazım olacağız" şeklinde ikazda bulunmasına rağmen herhangibir netice alamamıştır. (Mevlanzâde Rıfat, İttihat ve Terakki İktidarı ve Türkiye İnkılâbının İçyüzü, İstanbul1993, s. 40-42)
Divân-ı Harbî-i Örfî’de yapılan muhakeme iki ay sürmüş; Talat, Enver, Cemal Paşalarla Dr. Nazımidama mahkum edilmiştir. Mahkemenin, gıyabında idamına karar verdiği Cemal Paşa, "Osmanlı Devletinin vatandaşlarındanolan Arapların isyanına sebep olmakla" suçlanmıştır.
Osmanlı Devleti, üzerinde yapılan planlar gereği ittifak teklifleri kabul edilmeyerek, bir bakımaAlmanya ile beraber hareket etmek zorunda bırakılmış ve savaşta tarafsız kalma şansı da imkansızlaşmıştır.