Vicdan
Risale-i Nurdan Bir Kavram
Vicdanı, "iyiyi kötüden ayırıp, iyiden lezzet alan ve kötüden de elem hisseden bir duygu"diye özet bir şekilde tanımlanmak mümkündür. Fakat, Risalelerin çeşitli yerlerinde, bu tanımın farklı boyutlarınagetirilen değişik açılımların incelenmesi, meseleyi biraz daha anlaşılır kılacaktır. Mesela, Mesnevi-i Nuriye’devicdan için, "şehadet alemiyle gayb aleminin birleşme noktası, iki alemden gelen şeylerin birbirine kavuştuğu yerve insanın şuurlu bir fıtratı" gibi bir tanımlama yapılmıştır.1 Yani vicdan, gayb alemlerini temsileden Kur’an ile şehadet alemini temsil eden kainata ait hakikatlerin kesiştiği yerdedir. Cenab-ı Hak, insandaki vicdanıher iki alemden gelen hakikatleri anlayacak bir fıtratta yaratmıştır. Mesela, Kur’an-ı Kerim Cenab-ı Hakkın bütün güzelisimlere sahip olduğunu ilan etmektedir. İnsan da, vicdanı ile bu gaybi hakikati tasdik ettiği gibi, kainattaki bütün güzelliklerinOnun güzelliğine işaretler olduğunu, yine vicdanı ile idrak eder.
Vicdan, şuurlu bir fıtrattır. Fıtrat ise, kesinlikle yalan söylemez. Mesela, en basit hayat mertebesiolan bitkilerdeki tohumların ve çekirdeklerin, fıtratlarındaki büyüme ve gelişme meylinin sevkiyle sümbülleşipmeyve vermeleri; bu düsturun ne kadar esaslı olduğu göstermektedir. Hatta, cansız ve şuursuz bir avuç su bile, sıfırınaltındaki soğuklukta fıtratının gereği "daha fazla yer tutacağım" dediği halde, sert demir onu yalancı çıkaramaz.2Cansız unsurların fıtratları bile, yalandan bu kadar uzaksa; elbette, insanın şuurlu bir fıtratı olan vicdanı her türlüyalanlardan, hakikatsizliklerden nihayetsiz derecede uzaktır. Bu sebeptendir ki, insanın vicdani bir şuurla elde ettiğibilgiler, her türlü şüphelerin kirlerinden temizdirler.
Vicdan, kalbe ait duyguların ve hislerin göründüğü, ortaya çıktığı yerdir.3 Nasıl,kalpten çıkan manaların düşünülmesi, mantık ölçüleriyle tartılması ve yeni fikirlerin üretilmesi akıl ileoluyorsa; tevazunun zilletten, zulmün şefkatten ve cimriliğin iktisattan farkının bilinmesi de vicdan sayesinde olmaktadır.Bir anne aslanın, kendisi aç kalıp, yavrusunu doyurmasını akıl ile kavramak mümkün değildir. Fedakarlıkta, şefkatteve muhabbette ne kadar büyük lezzetlerin gizli olduğunu, ancak vicdan sahibi olanlar bilebilirler.
İnsandaki herbir cihazın önemli bir görevi olduğu gibi; vicdanın da, belki en önemli bir görevi, imanınyerleştiği mevki olmasıdır.4 Cenab-ı Hak, imanın nuruyla vicdanın içyüzünü tamamıyla ışıklandırmıştır.Böylece insan, bütün kainatla bir dostluk bağı kurmuş olur.5
Vicdan, acizliği ve fakirliğiyle daima Allah’ı arar.6 Yani, insan acizliğine karşı dayanaknoktasını, fakirliğine karşı da yardım noktasını, fıtraten aramaktadır. Çünkü, insanın sınırsızkabiliyetleriyle orantılı olarak, sınırsız arzuları ve meyilleri vardır. Kendi başına karşılayamadığı buisteklerini temin edecek Gani-i Mutlak bir Zâtı fıtri olarak arıyor. Hayatta kalabilmek için, kendisine hücum edenbinlerce musibetlere ve zahmetlere karşı da, kendisine yardım edecek nihayetsiz derecede kudretli bir Kadir-i Rahimibulmak istemektedir. İşte, bu iki pencereden vicdan daima Cenab-ı Hakka bakar. Akıl, Cenab-ı Hakkı unutsa, hatta inkaretse bile, vicdan daima Onu görür, Onu düşünür ve Ona yönelir.7
İnsan çok defa, düşündüğü ince ve derin hakikatleri diliyle ifade etmekten aciz kalmaktadır. Aynenöyle de, vicdanın kabul ettiği bir kısım ince hakikatler vardır ki, akıl onları göremez.8 İmanınesaslarının tartışılmasız, en kesin delilleri vicdanın içinde gizlidir. Vicdanın yardım ve dayanak noktalarınınpencereleriyle Allah’ı araması, tevhidin delili olduğu gibi; her insanın ebedi yaşamaya olan şiddetli meyli ahiretindelilidir. Hatta, her insan vicdanen bilir ki, yaşadığı seneler adedince bedenler değiştirdiği halde, ruhunun bekasınatesir edememiştir.9 Öldükten sonra da, ruhu bozulmadan devam edecektir. Bu ise onun için ahiretin yaratılacağınabir delil teşkil etmektedir.
En vicdansız insanlar bile Peygamber Efendimiz (a.s.m.) için "çok akıllı ve güzel ahlâklıidi" demek zorunda kalmışlardır.10 Yani, vicdan sahibi hiçbir kimse Onun peygamberliğini inkar edememişlerdir.Kur’an-ı Kerim’in, bin dört yüz yıldan beri insanların vicdanlarına tesir etmesi, onların ruhlarını tatmin ve teslimetmesi Allah’ın sözleri olduğunun başka bir delilidir.11 İnsanın hürriyetini temin eden ihtiyarının varlığınıve kaderin onu zorlamadığını, herkesin vicdanında hissetmesi ise, kadere imanın enfüsi bir delili olduğunun göstergesidir.12
Hayatın saadeti ve lezzeti, vicdanda gizlidir. Çünkü, beden ruhla lezzet aldığı gibi, ruh da vicdanile lezzet almaktadır. Cenab-ı Hak, Cennet hayatındaki ebedi saadetin küçük bir nümunesini hidayeti vermesiyle,vicdanda derc etmiştir.13
Vicdan, hislerin ve duyguların mazharı olduğundan, kainatın her tarafına yayılmış binlerce istek vearzularla donatılmıştır. İnsan vicdanıyla kesin olarak bilir ki, bütün bu isteklerini karşılayan, kendisini görüpsessiz feryatlarını işiten ve merhametiyle cevap veren Cenab-ı Haktır. Böylece, yardımına koşturulan sayısız varlıklaraminnet duymaktan ve onlara manevi bir dilenci olmaktan kurtulur. Belki, Allah’ın bütün eşyayı kendisine hizmet ettirdiğiaziz bir misafiri makamını kazanır.
Helal dairesindeki nimetler ve lezzetler, dünya hayatının saadeti ve mutluluğu için yeterlidir. Fakat,buna rağmen haram lezzetler aranıyorsa; mutlaka vicdanın sesine kulak verilmiyor demektir. Çünkü, bozulmamış hiçbirvicdanı susturmadan, rahatça günahları işleyebilmek mümkün değildir.14
Günahlar, kalp ve vicdanın manevi hastalıklarıdır. Herbir günah kalbe ve vicdana işleyip, siyahlandırasiyahlandıra, iman nurunu çıkarıncaya kadar katılaştırmaktadır.15 Artık insanı öyle bir dereceyegetiriyor ki, vicdanında kemal sıfatlardan hiçbiri kalmayacak bir derecede tefessüh ettiriyor. Sosyal hayat için tam birzehir hükmüne geçiyor.
Böyle bir alçalmaya maruz kalmamak için, günahlara sevk eden meyilleri kırmak gereklidir. Bunun enetkili yöntemi, vicdanlara tesir eden kudsiyetin temin edilmesidir. Yani, Kelam-ı Ezeli olan Kur’an’ın emrinin hatırlanmasıylaimanın ve inancın heyecana gelmesi ve yüksek hislerin harekete geçmesinin sağlanmasıdır. Vicdanın derinliklerindengelen ruh haletiyle, nefis ve hevesin meyillerinin etkisiz hale getirilmesidir.
Eğer, günaha girilmiş ise, zaman geçirilmeden istiğfar ve tevbe ile imha edilmesi gerekmektedir.16
Cenab-ı Hakkın, vicdan üzerinde celalinin tecelli etmesi ile korku hali, cemalinin tecelli etmesi ile deümit hissi yaşanır.17 Bu iki duygu arasındaki dengenin kurulması; insanın yaratılış gayesine uygun bir şekildehayat geçirmesi ve istikameti koruması için çok büyük bir önem arz etmektedir. Çünkü, istikameti kaybetmemek ve hayırlıişleri yapmak için Cenab-ı Hakkın rahmetinden ümit kesmemek gerektiği gibi; yanlış yollara sapmamak ve günahlarda boğulmamakiçin de Allah’ın azabından emin olmamak gerekmektedir.
Risale-i Nur, vicdan-ı umumiyi tedavi ediyor. (Şualar, s. 163)