Mutezile
Risale-i Nurdan Bir Kavram
Giriş
Müslümanlar, Peygamberimizin vefatından sonra Kur’an ve sünneti yorumlarken farklı yaklaşımlar ileri sürmüşlerdir.Bu farklı yaklaşımlar vahyin pratiğe dökülmesiyle veya onun yorumlanması neticesinde ortaya çıkmıştır. Kimilerimetod olarak sadece Kur’an ve sünnete dayanarak nakil yoluyla dini hususları yorumlamaya çalışmış, kimileri de naklinyanında aklî melekelerini de kullanarak dinî hususları yorumlama yoluna gitmişlerdir. Bu metod ve anlayış farklılıklarınınakabinde ise fırkalar zuhur etmiştir. İşte ilk dönem İslam aleminde ortaya çıkan fırkalardan biri de, aklıkullanması ile yankılar uyandıran Mutezile fırkasıdır.
‘Mutezile’ kelime itibariyle ‘ayrılmak, uzaklaşmak, bir tarafa çekilmek’ mânâlarına gelen ‘itizal’kelimesinden türemiştir. Ne zamandan beri kullanıldığı hakkında muhtelif rivayetler olmakla birlikte, ekseriyetlekabul gören görüşe göre; Hasan el-Basri’nin meclisinden ayrılan Vasıl b. Ata ve onun beraberindekiler için ‘ayrılanlar,yan çizenler’ mânâsında kullanılmıştır.1
Tarihi
Mutezile mezhebi, Vasıl b. Ata’nın mürtekib-i kebirenin (büyük günah işleyenin) durumu konusunda Hasanel-Basri’ye muhalefet edip, ‘ben kebire sahibinin asla mü’min olamayacağını, onun ne mü’min ne de kâfir olduğunu, ikikebire arasında bir yer de (el-Menzile beyne’l-Menzileteyn) bulunacağını söylüyorum’ diyerek o meclisten ayrılıp,kendine ayrı bir tedris halkası kurmasıyla başladı.2 Aslında görünürde bu münazara ayrılmanın başlangıcıolarak kabul edilmekle birlikte, o döneme kadar Mutezile’nin doğmasına neden olan birkaç âmilden söz etmemiz de mümkündür.Bunlar:
1) Hz. Osman’ın şehid edilmesiyle birlikte İslam dünyasında ortaya çıkan anlaşmazlıklar, iç savaşlarındoğmasına kadar varmıştır. Bilhassa ‘katl’ kebiresinin fazlaca irtikap edilmiş olması, âlimleri mürtekib-i kebirenindurumu hakkında düşünmeye sevk etmiştir.
2) Hz. Peygamber’in vefatından sonra İslam dini Arap yarımadasının dışına çıkmış, kısa bir müddetiçinde birçok yerler fethedilerek İslam dünyasına katılmıştır. Fethedilen bu yeni ülkeler çeşitli kültür veinanışlara sahip bulunuyordu. İslam’ın kültür dairesi içine giren bu yeni kavimlerin Müslümanlığı kabul edeni deetmeyeni de eski inanış ve düşünüşün tesirinden kurtulmuş değildir. Yahudi, Hıristiyan, Zerdüşt ve sair zümrelerinİslam dünyası içinde yaydıkları İslamî esaslara aykırı görüşlere karşı çıkabilmek için kuvvetli bir cedelkabiliyetinin yanında hasmın silahını kullanacak geniş bir kültüre de sahip olmak gerekiyordu.
3) İlk Mutezile ricalinin felsefe ile iştigal ettikleri, çeşitli kaynakların şehadetiyle bilinmektedir.Emeviler devrinden itibaren Arapça’ya tercüme edilmeye başlanan eski Yunan felsefesine ait eserler Mutezile tarafından daokunmuş ve beğenilmiştir.3
Emeviler döneminde ilk defa zuhur eden Mutezile, bu dönemde siyasî otorite tarafından herhangi bir hücumlakarşılaşmamıştır. Abbasiler dönemine gelindiğinde ise; mülhidlerin ve zındıkların açtıkları menfî kampanyaetrafı çepeçevre sarmış durumdadır. Bu durumda Abbasiler, Mutezile’ye mani olmak şöyle dursun, aksine onları yolunadevam etmek hususunda alabildiğine desteklediler. Abbasi halifeleri desteklemekte o kadar ileri gittiler ki, Mutezileyecephe alan fıkıhçıları ve muhaddisleri Mutezilenin fikirlerini kabul etmeye zorladılar. Me’mun döneminde Mutezilenin’Kur’an mahluktur’ görüşünü zorla fıkıhçılara kabul ettirmeleri buna örnektir. Bu istibdat da tabii olarak neticedefıkıhçılarla Mutezile’nin karşı karşıya gelmesine sebep oldu. Nitekim Bediüzzaman Hazretlerinin de ifade ettiğigibi Mutezile fırkası ilmî istibdadın bir neticesi olarak ortaya çıkmıştır.4
Mutezile’nin Kolları
Mutezile mezhebinin iki ana ekolü vardır. Biri Bağdat ekolü, diğeri ise Basra ekolüdür. Heriki ekol de usul-i hamseyi benimsemekle birlikte birbirinden farklı görüş ve düşünüşe sahip olduğu gibi bu kollaramensup alimlerin birbirine nisbetle değişik fikirleri vardır.
A. Basra Mutezilesi: Mezhebin kurucusudur. Daha orijinal ve müstakil düşünebilmiş, fikirleri eylem sahasınaintikalle baskı vasıtası olarak kullanmamıştır.
B. Bağdat Ekolü: Basralılardan ayrılarak kurulmuştur. Bu ekole mensup olanlar Yunan felsefesinden dahaçok tesir almış, teferruata dalmıştır. Devlet ve siyaset adamlarına yaklaşmış, fikirlerini kuvvet yoluylabenimsetmeye çalışmıştır. Israrla üzerinde durduğu ‘halk’ul Kur’an’ meselesiyle herkesin saygı duyduğu din âlimlerineişkence ettirmiş, dolayısıyla umumun nefretini kazanarak mezhebin çökmesine zemin hazırlamıştır.5
Abbasiler döneminde zirveye ulaşmış olan Mutezile mezhebi, Abbasiler’in zayıflamasıyla birlikte siyasîdesteği arkasında bulamayınca yıkılmaya yüz tutmuştur. Yıkılmasının başlıca nedenleri; nassa bağlılık iddiaetmekle birlikte akla fazla önem verip, adeta aklına mağrur olmaları; ileri gelenlerinin, sadece alimler arasında yüksekseviyede fikrî münakaşa konusu olarak kalabilecek mes’eleleri avama kadar indirmiş olmaları, halkı akademik münakaşalarakarıştırmaları; fikir hürriyeti taraftarı oldukları halde kendi görüşlerini kabul ettirebilmek için devlet adamlarınıve devlet gücünü kullanmaları sayılabilir. Bunun yanında bu mezhebin müntesipleri, sadece büyük İslam topluluklarınınhürmet ettiği fukaha ve muhaddisi tenkid hatta onlarla alay etmekle kalmamış, müntesiplerin bir kısmı Ashab-ı kiramınbazılarını ta’n etmiş (ayıplamış, kınamış)tır. Onların bu yersiz davranışı ve lakaytlığı yıkılışınazemin hazırlamıştır.6
Metodu ve Görüşleri
Hicrî 2. yüzyıl başlarında İslam topraklarının sınırlarının genişlemesiyle Müslümanlar farklıkültürlerle tanışmışlar ve onlarla çok yakın bir diyalog içine girmişlerdir. Bu kültürlerle kaynaşma, dinî açıdanyeni sorunları da beraberinde getirmiştir. Tefsir, hadis gibi ilimlerin tedvini başlamıştır. Bununla birlikte ilmîalandaki çalışmaların sistemli bir şekilde başlaması bu döneme rastlamaktadır. İlmî çalışmalar da beraberindefarklı kültürlerin ve farklı dinlerin araştırılmasını getirmiştir. İşte böyle bir ortamda siyasî meselelerin deişin içine girmesiyle çeşitli fırkaların doğmasına zemin hazırlanmıştır.
Mutezile mezhebi de böyle bir ortamda ortaya çıkmış ve akâid tarihine ‘kelâm’ metodunu vaz’eden fırkaolarak geçmiştir. Bu metodda; nakli kabul etmekle birlikte akla da önem verilmiş, nakil ile akıl tearuz eder ise akılesas alınmıştır.
Aslında Mutezile fırkası İslamî akideleri bütün Müslümanların kabul ettiği şekilde kabuletmektedir. Ancak bu akidelerin yorumlanması ve anlaşılması noktasında bir takım ihtilaflar ortaya çıkmaktadır.
Mutezile fırkası beş noktada diğer Müslümanlardan ayrılmaktadır. Bunları sırayla zikredelim:
1. Tevhid:
Allah u Teala’yı gerek sıfat ve gerekse zât bakımından bir ve tek kabul etmek mânâsına gelen tevhid,bütün İslamî fırkalar tarafından benimsenen bir esastır. Ancak Allah’ın sıfatları konusunda Mutezile kendine hasbir anlayışa sahiptir. Onlara göre Allah’ın sıfatları vardır fakat zatından ayrı düşünülemezler ve hepsi O’nunzatında mündemiçtir. Allah u Teala için Alîm, Semi’, Basîr denilebilir, fakat O’nun Alîm, Semi’ gibi sıfatları vardırdenilemez. Yine Mutezile’den pek çoğu Kur’an-ı Kerim’in mahluk olduğu görüşünü de savunmuşlardır. Bunun yanında’Allah’ı görmek, O’na cihet ve cisim isnad etmektir’ diyerek Allah’ı görmenin muhal olduğunu da eklemişlerdir.
2. Adalet:
Mutezile’ye göre, Cenab-ı Hak âdil’dir, kullarına asla zulmetmez. Binaenaleyh kullar, yaptıklarıihtiyarî fiilleri, Allah Teala tarafından kendilerine verilen hür ve müstakil irade ile yaparlar. Bu fiillerin meydanagelişinde ilahî bir müdahale bahis konusu değildir. Zira kulun fiili ilahi irade ile vuku bulsaydı, kul, o fiili cebiraltında yapmış olurdu. Bu takdirde ceza görmesi muhal olurdu.7
Bu görüşleriyle Mutezile, şerrin icadını şer telakki ettikleri için, küfür ve dalaletin hilkatiniAllah’a vermiyorlar. Dolayısıyla beşerin kendi ef’âlinin halıkı olduğunu ileri sürmüşlerdir. O dönemde onların bugörüşlerine başta Ehl-i sünnet olmak üzere bir takım fırkalar cevap vermiştir. Bediüzzaman Hazretleri de ‘halk-ışer, şer değil; belki kesb-i şer şerdir’ düsturunu koyarak Mutezile’nin şer bataklığına saplandığını ileri sürer.8
Mutezile bu görüşlerine bağlı olarak ‘Kul için hayırlı ve elverişli olanı yaratmak Allah’avaciptir. O’nun hikmeti kulların iyiliğine riayet etmeyi gerektirir’ derler. Yine Bediüzzaman, Bakara sûresinin 7.ayetinin* tefsirini yaparken, Ehl-i sünnetin sırat-ı müstakim üzere olduğunu Ehl-i cebrin ifratta, Ehl-i itizalin isetefritte olduğunu söyler ve Mutezilenin yanlışlarını şu şekilde ifade eder.
‘Birincisi: Tahakkuk etmiş hakaiktendir ki, tesir-i hakiki, yalnız ve yalnız Allah’ındır. Öyleyse,Ehl-i İ’tizalin abde verdiği tesir-i hakiki hilaf-ı hakikattir.
‘İkincisi: Her şeyin biri mülk, diğeri melekut, yani biri dış, diğeri iç olmak üzere ikiciheti vardır. Mülk ciheti, bazı şeylerde güzeldir, bazı şeylerde de çirkin görünür: Aynanın arka yüzü gibi.Melekut ciheti ise, her şeyde güzeldir ve şeffaftır: Aynanın dış yüzü gibi. Öyleyse, çirkin görünen şeyin yaratılışı,çirkin değildir, güzeldir. Ve aynı zamanda o gibi çirkinlerin yaratılışı, mehasini ikmal içindir. Öyleyse, çirkininde bir nevi güzelliği vardır. Binaenaleyh, bu hususta Ehl-i İ’tizalin ‘Çirkin şeylerin halkı Allah’a ait değildir’dedikleri safsataya mahal kalmadı.
‘Nazar-ı dikkatinize arz ettiğim şu esasları tam mânâsıyla anladıktan sonra, şu maruzâtımı dadinleyiniz.
‘Biz Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat, Ehl-i İ’tizâle karşı diyoruz ki: Abd, kesb denilen masdardan neş’eteden, hasıl-ı bilmasdar olan esere halık değildir. Abdin elinde ancak ve ancak kesb vardır. Zira Allah’tan başka müessir-ihakiki yoktur. Zaten tevhid de öyle ister.’9
Mutezile, şerrin icadını Allah’a isnad etmedikleri için, günahkârı cezalandırmanın da vacip olduğuzehabına kapılmışlardır. Fakat şerrin azabı istilzam etmesi, Rahmet-i İlâhiye’ye münâfi değildir.10
3. Va’d ve Vaîd:
Mutezile’ye göre kişi, mü’min ve mutî olarak ahirete intikal ederse sevap ve mükafata, buna mukabilimansız olarak ve büyük günah işleyip tövbe etmedikçe ebedî olarak cehennemde kalmaya layık olur. Cenab-ı Hak büyükgünahları tövbe olmaksızın kabul etmez. Büyük günahlardan kaçınanların küçük günahları affolunur. Mü’mincehenneme muvakkaten de olsa giremez. Cehenneme bir defa giren bir daha çıkamaz.
Bu görüşüyle Mutezile; Mürcie’ye karşı çıkmış, ameli imandan bir cüz saymış, şefaati kısmeninkâr etmiş olur.
4. Menzile Beyne’l-Menzileteyn:
Vasıl b. Atâ’ya göre; İman birtakım iyi hasletlerin mecmuundan ibarettir. Bunlar kimde varsa sahibine mü’mindenir. Fasıkta bu vasıflar toplanmaz. Fakat fâsık kâfir de değildir. Çünkü kelime-i şehadeti söylüyor, diğer hayırlıişler de yapıyor. Bunların yanında büyük günahları da işleyip bu dünyadan giderse Cehennem ehlinden olur. Çünküahirette iki zümre vardır. Bir zümre Cennette, diğer zümre Cehennemdedir. Fakat fâsıkın azabı biraz daha hafif olur.Kâfirlerin üstünde bir yerde bulunur.11
5. Emr-i bi’l Ma’ruf ve Nehy-i an’il-Münker:
Bu da Mutezilenin üzerinde ittifak ettiği beşinci husustur. Mutezile bu esasın bütün mü’minler üzerineİslam davetini yaymak, sapıkları hidayete kavuşturmak ve Müslümanları devrin emirleri üzerinde ifsada sevk etmekgayesiyle hakkı batılla karıştırmaya çalışanların hücumlarına karşı çıkmak için, bir vazife, bir mecburiyetolduğunu kabul eder.12
Mutezile bu prensiplerine bağlı olarak yabancıların İslam’a yaptıkları fikrî taarruzlara karşı çıkmışve İslam’ı savunmuşlardır. Ancak kendi görüş ve düşüncelerini diğer Müslüman zümrelere kabul ettirebilmek içinaynı prensip uğrunda yürüttükleri mücadelelerde aşırı gitmiş, sert davranmışlardır.
Mutezile’nin Hizmetleri
Mutezile mezhebinin İslam dinine verdiği zararların yanında, İslam’a birtakım hizmetlerinin de olduğunusöyleyebiliriz. En önemlisi; Hulefa-i Raşidin döneminden itibaren hızla yayılmaya başlayan fetihler; kültür etkileşimlerinide beraberinde getirmiştir. Ayrıca Abbasiler döneminde bir takım tercüme faaliyetleriyle dışarıdan İslam’a yeniunsurlar girmeye başlamıştır. Bunun yanında İslam dünyası İran, Hind, Yahudi gibi bir takım dinî akaidlerin de hücumunamaruz kalmıştır. Mutezile âlimleri bütün bu sapık ve İslam dışı cereyanlara karşı durmuş, sözle ve yazı ileİslam akâidini müdafaa etmiş, çeşitli İslam beldelerinde türeyen sapık görüşlü kimselerle münazara etmek üzereseyahatler yapmışlardır. Bunun yanında Nübüvvet müessesinin müdafaasına ayrı bir önem vermişlerdir. Naslara bağlıkalmakla beraber, İslamî tefekkürün akıl boyutuna önem vermişlerdir. Nasları aklî manada tefsir etmişlerdir. Bu açıdanİslam aleminde ilm-i kelâm başta olmak üzere; ilm-i belâğat ve ilm-i cedel gibi yeni ilimlerin ortaya çıkmasınavesile olmuştur.13
Sonuç
Mutezile fırkası, bir dönem İslam aleminde etkili olmuş, birçok yeni tartışmalara zemin hazırlamışbir harekettir. İslam inanışı bakımından yanlışları olduğu gibi hizmetleri de olmuştur. Özellikle İslam aleminedışardan taarruz eden kültürlere, akâidlere ve bilhassa felsefeye karşı ilmî anlamda çetin mücadeleler vermiştir.Onların silahlarıyla onlara karşı mücadele vermiştir; ancak, Batı felsefesinden etkilenmekle de suçlanmıştır. Yanlışlarındanbiri aynı mücadeleyi fukaha ve muhaddisine karşı da kullanmış olmasıdır. Görüşlerini ileri sürerken nakli birtarafa bırakıp, sırf aklı kullanmaları görüşlerinin temelinin zayıf olmasını, dolayısıyla görüşlerinin sakatolmasını netice vermiştir. Yine de İslam dünyasına o dönemde yeni bakış açısı kazandırması ve kelam gibiilimlerin ortaya çıkışında önayak olmaları gözden kaçmaması gerekir.