V. Masa “Evrensel Ahlak Ve Kur’an”

Evrensel Ahlak Ve Kur’an

Katılımcılar

Dr. Atilla YARGICI
Fatih OKUMUŞ
Dr. Hakan YALMAN
Jamie SCHILLINGER
Metin KARABAŞOĞLU
Mustafa ÖZCAN
Mücahit BİLİCİ
Osman ÖZKUL
Prof. Dr. Mustafa NUTKU

Sonuç

Giriş

Ahlak için tek bir tanım yoktur. Ancak genel olarak ahlakın bir davranış kodu ve toplum fertleri için bir rehber olduğunu söylemek mümkündür. Bu davranış kodlarının ya da ahlakî ilkelerin kendisi kadar kaynakları da önemlidir.

Filozofların bir kısmı ahlakın temelinin insan tabiatı, kimileri akıl, bazıları da din olduğunu söylemişlerdir. Günümüz toplumlarında bu üç kaynağa dayalı ahlakî rehberlikler görüyoruz. Ahlakın toplum ile birlikte bir anlam taşıdığı tartışılmaz bir gerçektir. Her toplumun adetleri, gelenekleri, düşünceleri farklı olduğundan farklı ahlak kodları ya da ilkeleri ortaya çıkmaktadır. Bir toplum için ahlaki görülen bir davranış, bir başka toplum tarafından ahlak dışı olarak görülebilmektedir. Bu yüzden ahlak filozofları tarih boyunca birbirlerine zıt ahlak doktrinleri geliştirmişlerdir.

İlk çağdan günümüze kadar gelen ahlak filozları, ahlakın özünün bilgi, haz, toplum, birey, sevgi, bencillik gibi hususlar olduğunu ifade etmişlerdir. Bütün ahlak filozofları ahlakın amacının insanı mutlu etmek olduğunu söylemektedirler. Ancak her filozof farklı şeyler dile getirdiğinden ve ahlakı teoriden pratiğe geçirmede etkili bir vasıta bulunamadığından insanların çoğunluğunu mutlu edecek ahlakî prensipler ortaya çıkmamıştır.

Burada şu sorular akla gelmektedir. Acaba herkesi mutlu edecek evrensel ahlak kodları var mıdır? Varsa bunlar nelerdir? Bu evrensel ahlak ilkelerinin kaynakları nelerdir? Vahiy ile evrensel ahlak arasında nasıl bir ilişki vardır? Ahlakın toplum hayatında uygulanması nasıl olacaktır? Uygulandığında nasıl bir sonuç ortaya çıkacaktır? Bu sonuç bildirisinde bu soruların cevaplarını kısaca paylaşmak istiyoruz.

1. Evrensel Ahlak

Günümüzde üç önemli ahlak doktrini ön plana çıkıyor. Bunlardan birincisi amoralizm denilen, ahlak kurallarına karşı çıkan doktrindir. Bu doktrin ahlakî gerçek diye bir şey olmadığı düşüncesindedir.

İkincisi ahlakî rölativizmdir. Bu da ahlak kurallarının toplumdan topluma, bölgeden bölgeye değişeceğini savunmaktadır. Buna göre herkes için geçerli olan ahlak kuralları yoktur. Bu iki ahlak doktrini antik çağdaki hedonist, egoist ahlak anlayışlarına tekrar dönüşü yansıtmaktadır. Günümüzde hakim olan ahlak anlayışı da bu iki unsuru ön plana çıkarmaktadır. Bunlara dayalı ahlak ilkeleri dünyayı bir kaosa sürüklemiştir.

O halde üçüncü bir ahlak doktrinine ihtiyaç gözükmektedir. Bu da insanların hepsi için geçerli olacak, herkesi gerçek mutluğa eriştirecek evrensel ahlak kodları olmalıdır. Bugün insanlık yaşadığı tecrübelerden de yola çıkarak bu ahlak ilkelerini belirlemektedir. Genel olarak saygılı, güvenilir, sorumluluk sahibi, adil, şefkatli olmak gibi hususlar, evrensel ahlakın genel ilkeleri olarak kabul edilmektedir. Ancak bu beş esasta toplanan evrensel ahlak kodlarının açılımlarının da bilinmesi gerekmektedir. Bunların da yalan söylememek, kendine davranılmasını istediğin gibi başkasına davranmak, hırsızlık yapmamak, aldatmamak, başkalarını haksız yere itham etmemek, fuhşiyattan kaçınmak, tecavüz etmemek, adam öldürmemek, çevreyi tahrip etmemek gibi pozitif yönleri olduğu gibi; dürüst, iyilik sever, aile ve arkadaşlara sadakatli olmak, güçsüz ve zayıflara yardım etmek, çevreyi korumak gibi negatif yönleri de vardır. ‘Sana yapılmasını istemediğin bir davranışı, sen de başkalarına yapma’ ‘bir şeyi yaptıktan sonra kendini iyi hissediyorsan o davranışın ahlakidir. Eğer iyi hissetmiyorsan gayr-i ahlakîdir’ gibi ifadeler, çeşitli dinlerden alınan, bütün evrensel ilkelerin de ortak noktasını teşkil ediyor. İslam dininde de bu görüşler vicdanın tefessüh etmemesi şartıyla geçerlidir.

İnsanlar fıtraten benzer özellikler sergilemektedir. Allah’ın kainatta koyduğu nizam, intizam kanunu insanlar için de geçerlidir. İnsan bedenindeki azaların benzerliğinden hastalıklar tespit edilmektedir. Eğer insanların bedenleri, azaları arasındaki birlik, benzerlik, olmasaydı tıp ilminin, farmakolojinin gelişmesi mümkün olmayacaktı. Bu da teşhis ve tedaviyi olumsuz olarak etkileyecekti. Aynı şekilde insan fıtratının manevi boyutu da benzer özellikler taşıyor. Yaratılıştan Allah insanların hepsine benzer özellikler veriyor. Bu yüzden insanın ortak özelliklerine uygun, birlikte barış ve mutluluk içinde yaşayacakları herkes için geçerli ahlak kodları gerekmektedir. İşte bu ahlak ilkeleri evrensel ahlak ilkeleridir. Akıl, ruh, kalp, ana duygular ve kuvveler herkeste vardır. Herkes de mutlu olmak istiyor. Mutlu olmak da bu duygu ve kuvveler arasındaki dengeye, uyuma bağlıdır. Bu da bu evrensel ahlak kodlarının uygulanmasıyla mümkündür.

2. Ahlakın Kaynakları

Ahlak filozofları ahlakın insan tabiatı, akıl, bilim, din, sevgi gibi çeşitli kaynaklarından bahsederler. Said Nursi de ahlakın Kur’an, nübüvvet, vicdan ve kainat gibi dört önemli ana kaynağı olduğunu beyan eder.

1. Kur’an

Kur’an en son indirilen ilahi hitap ve kitaptır. Bütün semavi dinlerin asılları Kur’an’da mevcuttur. Kur’an evrensel bir kitaptır. Ayetlerin nüzul sebepleri olmasına rağmen, ifadelerinin ekserisinin umumî mesajlar içermesi, insan fıtratına uygun ilkeler ve hükümler taşıması, her şeyi akla, düşünmeye havale etmesi, ayetlerinde yer yer ‘ey insanlar’ hitabını kullanması onun evrenselliğinin delillerindendir. Ahlak ilkelerinin belirlenmesinde ve tatbik edilmesinde niçin Kur’an’a ihtiyaç duyulmaktadır?

Nursi’ye göre insan, bütün hayvanlardan farklı bir mizaçla yaratıldığından türlü türlü meyillere ve arzulara sahiptir. Bu meyil ve arzuların gereğince, yiyecek, giyecek ve diğer ihtiyaçlarını güzel bir şekilde karşılamak için çok sanatlara ihtiyacı vardır. İnsanın o sanatların hepsinde maharet sahibi olması mümkün olmadığından, diğer insanlarla ‘teşrik-i mesai’ etmeye mecburdur. Bu sayede herkes çalışmasıyla elde ettiği ürünleri karşılıklı olarak değiştirir. Çoğunlukla günümüzde bu ticaret yoluyla olmaktadır.

İnsanın şehevi, gadabi ve akli kuvveleri yaratılış bakımından sınırlandırılmamıştır. Bunun da sebebi insanın cüzi iradesiyle terakkisini temin etmektir. Bu yüzden muamelelerde zulümler, haksızlıklar, tecavüzler olabilmektedir. Bunları önlemede adaletli olmak gerekir. Fakat her ferdin aklı adaleti tamamen idrak etmekten acizdir. Bu yüzden külli bir akla ihtiyaç vardır ki, fertler o külli akıldan istifade etsinler. Öyle bir külli akıl da ancak kanun şeklinde olur. Öyle bir kanun da ancak Allah tarafından vaz’edilmiştir. O halde insanın şehvet, gazap ve akıl kuvvelerini aşırılıklardan koruyacak, toplumu zulümlerden, tecavüzlerden muhafaza edecek olan kanunların bulunduğu kitap Kur’an’dır.

1. Nübüvvet

Nübüvvet mutluluğun fihristesidir. Kur’an’da anlatıldığı şekliyle bütün peygamberler insanlar için güzel örnektir. Ancak Kur’an’da bildirilen Allah’ın ahlakını bütün insanlığa Hz. Muhammed (sav) göstermiştir. Bunun için Kur’an’da onun yüksek bir ahlak üzere olduğu vurgulanır. Zaten Muhammed Aleyhisselam da güzel ahlakı tamamlamak için gönderildiğini ifade etmiştir. Peygamberimiz (sav) peygamber olarak gönderilmeden önce de Allah’ın lütfuyla yüksek bir ahlak üzere bulunuyordu. O halde Kur’an’ın insanları mutlu edecek ahlak kodları Hz. Muhammed’in şahsında toplanmıştır. Peygamberimizin Kur’an’dan sonra en büyük mucizesi Kur’an ahlakıdır. Kendi döneminde insanların İslam’a girmesinde en önemli etkenlerden birisi de onun bu güzel ahlakıdır. Zaten Kur’an-ı Kerim de insanları Hz. Muhammed’e tabi olmaya davet ediyor. Allah sevgisinin ona tabi olmayı gerektirdiğini vurguluyor.

1. Kainat ve Vicdan

Bediüzzaman’a göre iki çeşit kanun (şeriat) vardır. Her bir şeriatın hüküm sahası farklıdır. Kısmen tabiat yasaları olarak bilinen “fitrî şeriat” tabiatı, kelamî şeriat ise insan ve toplum hayatını tanzim eder. Fitrî şeriatın kanunları Müslim gayrimuslim, insan veya eşya fark etmeksizin bütün kainatta geçerlidir. Fakat kelamî şeriat sadece Müslümanlar için onların rızası ve hür iradelerini kullanarak İslam’ı kabulü neticesi geçerlidir. Cüz-i ihtiyarî ile birlikte mesuliyet de geliyor. Ancak mesuliyetin ne olduğu tabiattan veya sadece aklın kullanımından hareketle tespit edilemez.

Kainat Allah’ın varlığının işaretleri ile doludur. Bediüzzaman, kainatı bir ‘kitab-ı kebir’ olarak tasvir etmektedir. Kur’an ile Kainat aynı kitabın farklı ifadeleri gibi görülür. Her iki kitap sırasıyla içtimaî ve maddî alemleri tanzim eden kanunlar getirirler. Bediüzzaman’ın kainata ilişkin ontolojik tasavvurunda kainat esma-i hüsnanın yansıdığı bir ayna hükmündedir.

Ayrıca Bediüzzaman’a göre insanlar fıtraten mükerremdirler ve hakkı ararlar. Fakat insanın fıtratı tek başına neyin doğru, neyin yanlış olduğunu tespit etmede yeterli değildir. Aynı şekilde insan aklı vahiy olmadan vahyin bildirdiklerini tek başına çıkaramaz Yani aklın ahlaka kaynaklık edemediği söylenemez, ancak kaynaklık ettiği ahlak yetersiz kalacaktır.

Bediüzzaman, vicdanı ‘fitrat-ı zîşuur’ olarak tanımlıyor. Fıtrat müyulat ile sezgi ile Allah’ın varlığını bulabilir veya iyinin varolması gerektiğini tespit edebilir. Ama Allah’ın isim ve sıfatlarının mahiyetini veya iyinin sınırlarını bilemez. Bu anlamda fıtratın vahye ihtiyacı devam etmektedir. Nasıl vahiy kainatı tamamlıyorsa, şeriat da vicdanı tamamlıyor. Doğru ve yanlış, vahiyden once de varolabilir ancak, vahiy olmadan hudutları tespit etmek mümkün değildir.

Bediüzzamana göre ahlakın birinci kaynağı vahiydir. Fakat ahlakın tek kaynağı değildir. Genel bir ahlak anlayışı kainattan, fitrattan ve vicdandan hareketle çıkarılabilir. Kur’an bu anlayışla uyuşan ilkeleri getirmiştir.

3. Din-Ahlak ilişkisi

Ferdin dinden bağımsız olarak ahlaklı olması mümkündür. Ancak böyle bir ahlak eksik ahlak olacaktır. Ahlakı din teşvik eder, ahlakın ölçüsünü fıtrata uygun, en güzel şekilde din tesbit eder. Bu din de hükümlerini akla tesbit ettiren ve fıtratı ön plana çıkaran İslam dinidir. Fıtrat ahlakı gerektirir. Ahlakı besleyen de inançtır, dindir. Dinin prensiplerini de Kur’an belirlemektedir.

4. Ahlakın Uygulanması ve Sonuçları

Ahlakın temel kaynaklarından birisi olarak Kur’an insanı düşünce tarihi boyunca en genel ahlak kodları olarak kabul edilen iffet, şecaat ve hikmetten oluşan adalete ulaştırmak için üç önemli vasıtayı kullanıyor. Bunlar da Allah’a iman, ahirete iman ve Allah sevgisidir. Allah’a iman tanımayı, o da Allah’ı sevmeyi gerektirir. Allah’ı seven bir insan, onun sevdiği davranışları yapmak için gayret gösterir, sevmediği davranışlardan da uzaklaşır. Böylece kulluk bilinci içerisinde en yüksek insani mertebeye ulaşır, kamil bir insan olur. Allah’ı seven bir insan, bütün insanları ve varlıkları da Allah için sever. Varlıkları ve insanları düşman değil, dost olarak telakki eder. Bu da insanın kendisiyle, toplumla ve tabiatla barışık olmasını sağlar.

Diğer taraftan Kur’an; ahiret inancının da fertlerin, ailelerin ve toplumların ahlaklı olmasında önemli bir rolü olduğunu ifade eder. Ahiret inancının kuvvetli olması, gençlerin duygularını kontrol altına almakta yardımcı olur, kalpte bir yasakçı meydana getirir. Bu sayede gençleri nefsin azgınlıklarından, tecavüz ve zulümlerden kurtarır, kendilerinin ve toplumun mutlu ve huzurlu olmasını sağlar.

Ahiret inancı çocukları ölümlere karşı dayanıklı kılar, yaşlılara ebedi saadeti müjdeleyerek ölümü sevdirir, hayatlarından lezzet almalarını sağlar. Bu inanç aynı zamanda toplumun zembereği olan ailede saygı, sevgi ve şefkati gerçek anlamda yerleştirir. Eşine ebedî hayatta birlikte olacağı bir arkadaş nazarıyla bakan bir insan, onu daha çok sever, şefkat eder, vefasızlık göstermez. Bu inancın olmadığı ya da zayıf olduğu toplumlarda ailenin dejenere olduğu bir realitedir.

Diğer taraftan Nursi, Kur’an’ın şefkat prensibini de ahlaklı olmakta önemli bir unsur olarak değerlendirir. O, tasavvufta ön plana çıkan ama sosyal yönü bulunmayan aşk yerine, daha kapsamlı olan şefkati ön plana çıkarır. Şefkatli olmak, Allah’ın Rahim isminin tecellisine mahzar olmaktır. Allah bütün insanlara nasıl rahmetini tecelli ettirmişse, insan da bu rahmetin yansıması olan şefkatle hareket etmelidir. Bir anne kendi evladına şefkat eder, onu bütün tehlikelerden korumaya çalışır. Bu duygu sadece o çocuğa yönelmekle kalmaz, bütün çocuklara, kainata yönelir. Şefkatin en yüksek derecesi ise, insanların imanlarını kurtarmak için çalışmaktır. Şefkatli olan bir insan güzel ahlakın da zirvesine çıkar. Bu sebeple Nursi, iman ve sevgi ile birlikte şefkati de ahlaklı olmada önemli bir unsur olarak zikreder.

Said Nursi, Kur’an’ın bu esaslardan yola çıkarak bunların açılımlarını sunar. Kur’an insanların tespit ettikleri evrensel ahlak ilkelerini daha geniş ve mükemmel şekilde on dört asır önce belirlemiştir. İnanç ve sevgi ile de ahlak ilkelerinin pratize edilmesini ve beşer için en yüksek bir hedef olan mutluluğa erişilmesini sağlamıştır.

Nursi’ye göre Kur’an, ruhlarda, akıllarda, kalplerde ve davranışlarda bir değişim meydana getirme gücüne sahiptir. Allah’a ve diğer iman esaslarına imanı kuvvetli olan, Hz. Muhammed’i kendisine ahlakta bir rol modeli olarak kabul eden bir kimse, duygularını, kuvvelerini dengelemesini bilir ve aşırılıklardan kurtulur. İnsandaki şehvet kuvvesi menfaatli şeyleri almak için verilmiştir. Eğer İslam dininin sağlam iman esaslarıyla dengelenmezse ya hiçbir şeye arzu duymamak ya da helal haram demeden her şeye saldırmak gibi tecavüzlere, aşırılıklara sebep olur. Bu da fıtratın bozulması demektir. Halbuki bu duygu, inanç ve ibadetlerle dengelendiğinde iffetli bir insan modeli ortaya çıkar. İşte insanın yeme, içme, giyinme, barınma ve karşı cinsle münasebetlerinde genel bir güzel ahlak kodu olan iffet insana gerçek mutluluğu verir.

İnsandaki gazap kuvvesi de zararlı şeyleri uzaklaştırmak için verilmiştir. Eğer İslam dininin sağlam inanç esaslarıyla dengelenmezse ya her şeyden korkmak ya da hiçbir şeyden korkmamak gibi aşırılıklar ortaya çıkar. İkisi de bireysel ve toplumsal hayatın mutluluğunu bozacak durumlardır. Ama bu kuvve dengelendiğinde şecaat dediğimiz bir özellik meydana gelir. Bu durumda insan kimseye haksızlık yapmaz. Ama dini ve dünyevi hukuku için gerekirse canını verir.

Akıl ise iyi ile kötüyü birbirinden ayırt etmek için verilmiştir. Eğer İslam dininin sağlam inanç esaslarıyla dengelenmezse ya ahmaklık ya da cerbeze ortaya çıkar. İnsanın hiçbir şeyden anlamaması insan olma özelliğini kaybetmesidir. Cerbeze ile herkesi aldatması, hakkı batıl, batılı hak göstermesi de sosyal ahlakın hedefi olan mutluluğu, huzuru bozucu bir durumdur. Bu kuvve dengelendiğinde hikmet sahibi, akıllı bir insan karşımıza çıkar. Böyle bir insan hakkı hak bilir uyar, batılı batıl bilir ondan uzaklaşır. İffet, şecaat ve hikmet adalet kodunu meydana getir. Bunların hepsi birden ise ‘sırat-ı müstakim’ olarak isimlendirilir. Bu sayede insan bencilce davranışlardan, hazzının peşinde koşmaktan, başkasına zarar vermekten kurtulur. Böyle insanlardan oluşan toplumları yöneten kişiler de adaletli, istikametli bir ahlaka sahip olurlar. İnanç ve sevgi ile ahlaklı bir insan olmak, insanı sadece bu dünyada mutlu etmez, aynı zamanda Allah’ın hoşnutluğu kazanıldığından dolayı onu ahirette Allah’ın fazlıyla ebedi mutluluğa da eriştirir.

Sonuç:

İnsanların akılları ve tecrübeleriyle tespit ettikleri evrensel ahlak ilkelerinin sınırlarını en ayrıntılı bir şekilde Kur’an çizmektedir. Saygılı, güvenilir, sorumluluk sahibi, adil, şefkatli, özgeci, yardımsever olmak gibi evrensel olarak kabul edilen ahlak kodları en ayrıntılı şekilde Kur’an’da mevcuttur. Kur’an’ın tespit ettiği evrensel ahlak ilkeleri insan fıtratına, vicdanına ve kainattaki umumi işleyişe de uygundur.

Evrensel ahlak ilkelerinin tespit edilmesi kadar hayata geçirilmesi de önemlidir. Kur’an bu ahlak kodlarının, insanın bireysel, ailevi ve toplumsal hayatında uygulanmasını sağlamak için Allah ve ahiret inancı ile Allah sevgisini aracı olarak kullanmaktadır. Allah’a ve ahiret gününe inanan bir insan, Allah’ın sevgisini ve sevginin tezahürü olan ebedi mutluluğu kazanmak için kulluk bilinci içinde yaşar. İnsanın kulluk bilinci içinde yaşaması, iyi ahlaklı bir insan olmasını doğurur. Bu da bireyi, aileyi ve toplumu mutluluğun zirvesine çıkarır. Aksi takdirde bugün birçok toplumda görüldüğü gibi güzel ahlak ilkelerinin pratiğe geçirilmeside büyük sorunlar yaşanır.

Deklerasyon

1. İnsanların akılları ve tecrübeleriyle tespit ettikleri evrensel ahlak ilkelerinin sınırlarını en ayrıntılı bir şekilde Kur’an çizmektedir.
2. Saygılı, güvenilir, sorumluluk sahibi, adil, şefkatli, özgeci, yardımsever olmak gibi evrensel olarak kabul edilen ahlak kodları en ayrıntılı şekilde Kur’an’da mevcuttur.
3. Kur’an’ın tespit ettiği evrensel ahlak ilkeleri insan fıtratına, vicdanına ve kainattaki umumi işleyişe de uygundur.
4. Evrensel ahlak ilkelerinin tespit edilmesi kadar hayata geçirilmesi de önemlidir.
5. Kur’an bu ahlak kodlarının, insanın bireysel, ailevi ve toplumsal hayatında uygulanmasını sağlamak için Allah ve ahiret inancı ile Allah sevgisini aracı olarak kullanmaktadır.
6. Allah’a ve ahiret gününe inanan bir insan, Allah’ın sevgisini ve sevginin tezahürü olan ebedi mutluluğu kazanmak için kulluk bilinci içinde yaşar.
7. İnsanın kulluk bilinci içinde yaşaması, iyi ahlaklı bir insan olmasını doğurur. Bu da bireyi, aileyi ve toplumu mutluluğun zirvesine çıkarır.
8. Aksi takdirde bugün birçok toplumda görüldüğü gibi güzel ahlak ilkelerinin pratiğe geçirilmesinde büyük sorunlar yaşanır.

---