II. Masa “Sosyal Bilimler ve Din”
Sosyal Bilimler ve Din
Sosyoloji, İktisat, Tarih, Hukuk, Siyaset Bilimi, Teokrasi, Devlet, Toplum, Ekonomi, İsraf, Üretim, İlericilik, Gericilik, Tüketim, Sefahat, Eğitim, Adalet, Hak, Özgürlük, Meşruiyet, Demokrasi, Esaret, Sömürü, Toplumsal Katmanlar, Sınıflar, Emek, Sermaye.
Katılımcılar
Prof. Dr. Bünyamin DURAN
Dr. Tarık Ş. NİŞANCI
Dr. Kadir CANATAN
Dr. Fatih OKUMUŞ
Emre AKÖZ
Dr. Ahmet Nuri
Prof. Dr. Abdülvahap YİĞİT
Sonuç
Bu bildiride, ilk olarak İslami gelenekte Kur’an’ı anlama ve yorumlama farklılıklarına dikkat çekilecek ve Bediüzzaman’ın bu gelenek içindeki yeri belirlenecek, daha sonra Bediüzzaman’ın genel yaklaşımlarından hareketle demokratik bir siyasal yapının teolojik, ahlaki, hukuki temelleri belirlenmeye çalışılacaktır.
Konuyu analize başlamadan önce, demokrasi kavramı üzerinde kısaca durmakta yarar vardır. Burada demokrasi kavramından “evrensel politik ilkeleri” yani bireylerin istedikleri kişileri temsilci olarak seçebilme ve istemedikleri takdirde görevden alabilme hakkına sahip bulunmalarını güvence altına alan bir politik mekanizmayı kastediyoruz. Buna göre, demokrasi bireylerin seçme ve seçilme hakkini kabul eden, tüm dini ve kültürel ortamlara uygulanabilir akıcı, esnek, dinamik bir yönetim tarzıdır.
İslam ve demokrasi kavramları, bazılarınca birbirini dışlayan kavramlardır ve hatta birbirini yok eden mekanizmalardır; dolayısıyla onlara göre ya İslam vardır, ya da demokrasi. Yani İslami bir demokrasi pratikte mümkün değildir. Bu iddiaların temelinde, demokrasiyle sekülerliği özdeş sayma hatası yatmaktadır. Oysa sekülerlik ya da sekülerleşme ile sekülarizm arasında önemli fark vardır. Sekülerleşme; genel olarak rasyonelleşme, endüstrileşme, kentleşme, bilimselleşme ve demokratikleşme süreçlerini içerirken, sekülarizm ise din karşıtı bir ideolojidir. Diğer bir değişle, sekülerizm, yukarıda sayılan süreçlerin bir kısmını taşımakla birlikte kendi felsefi ve ahlaki ilkelerini dini ilkeler yerine ikame etmek isteyen din-karşıtı “izm”lerden birisidir. Sekülarizm, her zaman rasyonelleşme ve demokratikleşme ilkelerini taşımayabilir. Saddam rejimi seküler bir rejimdi, ama demokratik bir rejim değildi. İngiliz rejimi demokratik bir rejim ama ayni zamanda dini bir rejim de.
Bu ayrımı dikkate alarak yaklaştığımızda, Bediüzzaman’ın; rasyonellik, kentleşme, endüstrileşme, bilimselleşme ve demokratikleşmeyi onayladığını, İslam’la bunların çelişmeyeceğini düşündüğünü söyleyebiliriz.
İslami Gelenekte Kur’ani Anlama Yöntemleri
Bediüzzaman’ın özellikle demokrasi konusundaki bakış açışını incelemeye başlamadan önce, onun genel olarak Kur’an’ı yorumlama biçimine kısaca göz atmak faydalı olacaktır.
Bilindiği gibi, Kur’an Allah’tan Cebrail vasıtasıyla Hz. Peygambere belli aralıklarla indirilmiş bir vahiy metnindir. İçinde anlamı tevil ve tefsire gerek duyulmayacak kadar apaçık (muhkem) ayetler olduğu gibi, tevil ve yeniden yorumlamaya gerek olan anlamı gizli (müteşabih) ayetler de vardır. Müteşabih ayetlerin nasıl anlaşılması konusunda İslami gelenekte geniş bir zenginlik ve çoğulculuk vardır; farklı eğilimleri bulmak mümkündür. Burada gerçekten metnin zahirinden ziyade derinliklerinde keyfice anlam arayan İsmaili Batıniliğinden, Farabi felsefesine, çeşit çeşit İbn-i Rüsdçülüğe, İbn-i Arabi tasavvufuna kadar adeta sınır tanımayan filozof ve mutasavvıflardan; metnin zahirinden hiçbir şekilde sapmak istemeyen ve herhangi bir tevil ve tefsire başvurmayı dinin tahribi olarak gören aşırı liberalist akımlara; bu iki aşırı uç arasında belli akli ilkeler çerçevesinde Kur’anı anlamaya çalışan Maturidi-Eşari ve belli ölçüde Caferi çizgide ilimli alimlere kadar çok geniş bir yelpaze vardır. Bu yelpaze içinde Bediüzzaman’ın yerini, modern çağın ihtiyaç ve bilgi seviyesini dikkate alan ve bu nedenle hem felasife geleneğinin meşşai ve işraki eğilimlerinden, hem de teorik ve pratik tasavvufun tüm zenginliklerinden ve esnekliklerinden geniş ölçüde yararlanan Maveraünnehr-Osmanlı-Maturidiciliğinin modern yeniden yorumlanması şeklinde düşünmek mümkündür.
Bediüzzaman’ın Kur’an’ı Anlama ve Yorumlama Yöntemi
Bediüzzaman dinsel ve kültürel çoğulculuğun baskın olduğu bir toplumun üyesiydi. Özellikle onun da bağlı olduğu Maveraünnehr-Osmanlı-Maturidi geleneği dinsel, kültürel ve etnik çoğulculuğun temel yapı olduğu bir gelenekti.
Bu geleneğin modern cağa uygun yeniden üretilmesi misyonunu üstlenen Bediüzzaman’ın tüm yaklaşımları ve içtihatları da doğal olarak kültürel ve dinsel çoğulculuk eksenli olacaktı. Bu yönüyle onun tezleri ulusçu bir toplumda gerçekten zor anlaşılır ve kabul edilebilir tezlerdi.
Yasadığı realiteden hareketle Bediüzzaman; Kur’an’ı kültürel, dinsel ve etnik çoğulculuk eksenli okumuş ve yorumlamıştır. Mesela: ‘Ey iman edenler! Yahudi ve Hıristiyanları dost edinmeyin’ (Maide/51) ayetini tefsir ederken hareket noktaları son derece ilginçtir. Ona göre:
1- Öncelikle, ayet’in anlamı apaçık olmalıdır, oysa bu ayet tevil ve yoruma açıktır.
2- İlgili ayet “umumi” değildir, “mutlak”tır; mutlak, sınırlanıp kayıtlanabilir, zaman büyük bir müfessirdir, kaydını ve sınırını ortaya koyduğunda ona kimse itiraz edemez.
3- Buradaki “illet”, yani dost olmama nedeni, sadece Yahudilik ve Hıristiyanlık sıfatlarıdır. Yani, kişinin sadece, dostluğunu Yahudi ve Hıristiyan olmasına bina etmektir; oysa insanda başka çok sayıda vasıf vardır, o güzel vasıflarından dolayı dost olmakta bir sakınca yoktur.
4- İslamiyet Müslümanların ehl-i kitapla evlenmesine izin vermiştir, evlilik sevgi üzerine kurulan bir ilişkidir, eşi Hıristiyan veya Yahudi olan bir Müslüman’ın elbette onu sevmesi tabiidir.
5- Her Müslüman’ın tüm sıfatları Müslümancı olmayabileceği, her Müslüman olmayanın tüm sıfatları da kafirce değildir, Müslüman olanların bazı sıfatları kafirce olduğu gibi, Müslüman olmayanların bazı sıfatları da Müslümanca olabilir. Bir gayr-i Müslimin Müslümanca olan bir sıfatını sevmek, taklit etmek, sanatını almak neden caiz olmasın?
6- Her cağın ilişkileri, kavramları cağının ruhundan etkilenir, cağın genel karakterinden anlam kazanır. Hz. Peygamber döneminde büyük bir dini inkılap gerçekleşti. Tüm zihinler dine kilitlendiğinden sevgiler, düşmanlıklar, dostluklar din eksenli idi. Böyle bir ortamda Müslüman olmayanlara sevgi ve ilgiden, doğal olarak bir nifak kokusu gelirdi. Ancak cağımızda egemen olan ilişkiler din merkezli değil, ekonomik, politik, ve bilimsel merkezlidir. Çağımızda tüm zihinler dünyasal gelişmelerle ilgilidir. Zaten Hıristiyan ve Yahudiler de geniş ölçüde dinlerinden uzaklaşmış, daha ziyade ekonomik ve bilimsel gelişmelere öncelik vermektedir. Dolayısıyla, onlarla dost olmak dinsel-merkezli değil ekonomik, politik ve bilimsel dostluktur. Ekonomi, politika ve bilim alanlarında dostluklar kurmak ise dünyanın imarı ve gelişmesine çalışmak ve küresel sulhu sağlamaktır, bu ise neden yasak olsun?
Bediüzzaman’ın ilgili ayeti bu şekilde tefsir etmesi günümüzde farklı din mensupları arasında diyalog faaliyetlerinin dini kaynaklarından biri olmuştur. Bu tefsir sayesinde Müslümanlar Batı’da ciddi açılım imkanları bulmuşlardır. Bu açılım giderek hem yaygınlaşmakta ve hem de derinleşmektedir, belki de bu tefsir tarzı küremizde ‘medeniyetler çatışması’ değil, ‘medeniyetler uzlaşması’nı doğuracaktır.
Bediüzzaman teolojik insan hürriyeti yorumunda da yine Maveraünnehr-Osmanlı- Maturidi geleneğine bağlıydı. Cenab-ı Hakk’ın kudret ve iradesine bir sınırlama getirmeden insan hürriyetini teolojik açıdan gevence altına alan Gelenbevi-Muhammed İzmiri-Taftazani- Sadruşşeria çizgisiyle uyum içerisindeydi. Ancak genel eğilimden farklı olarak Bediüzzaman, cağının gelişmelerini de dikkate alarak insan hürriyetini ahlak, politika ve dini, iç tecrübe bağlamında önemli ölçüde derinleştirmiştir. Hatta insanın tüm dini inkişafını sahip bulunduğu hürriyet derecesiyle özdeş sayacak kadar hürriyeti önemsemiştir. Ona göre hürriyet imanın bir hassasıdır, zira, “rabıta-i iman ile sultan-i kainata hizmetkar olan adam başkasına tezellül ile tenezzül etmeye ve başkasının tahakküm ve istibdadı altına girmeye izzet ve şehamet-i imaniyyesi bırakmadığı gibi, başkasının hürriyet ve hukukuna tecavüz etmeyi dahi şefkat-i imaniyesi bırakmaz”.
Bediüzzaman’a göre demokrasinin İslam toplumunda uygulanabilirliği
Bediüzzaman’ın düşüncesinde demokratik sistemin Müslüman toplumuna uygulanabilirliğini belirleyebilmek için demokrasinin teolojik, ahlaki ve hukuki temellerini belirlememiz gerekir. Burada ilk olarak Bediüzzaman’ın teolojik felsefesinde ‘mülk’-‘melekut’ ve ‘tekvini yasalar’-‘şer’i yasalar’ ayrımını incelemememiz gerekir.
Mülk-Melekut Ayrımı
Bediüzzaman’a göre “alem-i mülk” hukuk, ahlak ve eylem alanıdır, “alem-i melekut” ise itikat ve tevekkül alanıdır. Mümin, Allah’ın sonsuz gücü, ilmi, iradesi ve hikmeti olduğuna inanmak durumundadır. Allah, her şeyin yaratıcısı, rızık vericisi, düzenleyicisi ve rabbidir. Cenab-ı Hakk her an faal ve kayyumdur, o asla unutmaz, uyuklamaz, gaflete düşmez.
Ancak Cenab-i Hakk hikmeti gereği bir de bu mülk alemini yaratmıştır. İçinde yasadığımız dünya alem-i mülktür. Özellikle insana mülk aleminde diğer varlıklardan farklı olarak önemli bir özerk alan vermiştir. O özerk alanda insan tamamen serbesttir. Ayni şekilde alem-i mülk’te her şey rasyonel bir şekilde isler. Çünkü bu dünyada Cenab-ı Hakk’ın hikmeti geçerlidir, her şey belli bir sebebin neticesidir; doğa kanunları, beşeri hukuk sistemleri, ahlak sistemi, ekonomik ve politik kanunlar bağımsızca işler. İnsanlar irade ve akil sahibidirler, dolaysıyla yaptıklarından hem ahlaki olarak hem de hukuki olarak sorumludurlar. Allah’ın kudret ve ilminin her şeyi kuşatmış olması, insanların eylem alanlarını sınırlamaz ve secim imkanını ortadan kaldırmaz. İnsan kendi özgür iradesiyle serbestçe alternatifler arasında seçim yapar ve yürürlüğe koyar. ‘Yaptığım şeyi Allah biliyordu ve irade ediyordu’ demenin hukuki, ekonomik, politik ve ahlaki bir değeri yoktur. Çünkü Cenab-ı Hakk sadece insana bir taraftan akil ve irade vermiş, öbür taraftan da onları destekler, aydınlatır tarzda vahiy göndermiştir ve ekonomik, politik ve kültürel alanda kendi düzenini kendisinin kurmasına imkan tanımıştır. Aklin ve vahyin kılavuzluğunda siyasal ve ekonomik bir düzen kurarsa onun olumlu sonuçlarından hem bu dünyada hem de öbür dünyada yararlanacaktır; akil ve vahyin ilkelerini dikkate almadan kaba hayvansal içgüdülerinin egemenliğinde düzenler kurarsa onun politik, ekonomik ve sosyal sonuçlarını da olumsuz olarak yine kendisi yüklenecektir.
Öte yandan politik alanda egemen olan insandır. Hakimiyet insana aittir. Bu, hukuki alanda insanin mülk sahibi olması gibidir. Tüm kainatın Allah’ın mülkü olması, nasıl ki, hukuk önünde insanin mülk sahibi olmasına engel değildir, sahip olduğu mülk üzerinde tasarruf yetkisi vardır, politik alanda da insanin hakimiyet sahibi olması, Allah’ın hakimiyetiyle çelişmez. Kişi sahip bulunduğu insanlık özelliğine dayanarak istediği kimseyi serbest iradesiyle temsilci olarak ya da devlet başkanı olarak seçebilir, hoşuna gitmediği zaman da görevden uzaklaştırabilir.
Bu yaklaşımdan hareketle sunu söylememiz mümkündür. İnsan aklin ve vahyin öngördüğü evrensel adalet, hakkaniyet, refah, insan haysiyetinin olumlu yönde iyileştirilmesi gibi ilkeleri gerçekleştirecek ortak bir politik düzen kurmak zorundadır. Kur’an ve sünnette bu düzenin kesin tanımı yapılmamış, doğrudan insan aklına havale edilmiştir. İnsan oğlunun bugüne kadar geliştirdiği rejimler içerisinde demokratik rejim, adalet, hürriyet, ekonomik ve sosyal gelişme için en uygun sistemlerden biridir.
Tekvini Yasa-Seri Yasa Ayrımı
Bediüzzaman’ın diğer başka ilginç bir ayrımı da “tekvini-seri yasa” ayrımıdır. Bu ayrım, demokratik rejimin teolojik ve ahlaki temelleri için son derece önemlidir. İlgili yaklaşıma göre Cenab-ı Hakk’ın kainatta iki çeşit yasası vardır, biri tekvini diğeri seri. Seri yasa bildiğimiz vahiyle gelen yasalardır. Namaz, oruç, zekat vs gibi. Tekvini yasa, seri yasaya göre kapsam ve mertebe bakımından daha geniş ve derindir. Tekvini yasa, inanan inanmayan ayrımı yapmaz, herkes için geçerlidir. Mesele şefkat böyle bir ilkedir. Bu ilke tüm canlılar için geçerlidir. Bediüzzaman’ın verdiği örneğe göre, şefkat ilkesine uymayan bir çocuk bir kuşu oldurur, bu ilkeyi çiğner, sonra bir yerden düşer başı kırılır ve cezasını çekmiş olur. Aynı şekilde bir kaplan, kendi doğal ve helal rızkı olan olmuş hayvanlarla yetinmez, canlı bir ceylanı avlayıp yedirirse, bir avcının kurşununa hedef olur cezasını çeker.
Disiplinli çalışma ilkesi de tekvini bir ilkedir. Mesela bir inanan bu ilkeye riayet etmez, tembellik yaparsa, bunun cezası olarak sefalete düşer; buna karşılık bir inançsız adam bu ilkeye riayet eder disiplinli şekilde çalışırsa, ekonomik refahını arttırır, mülk sahibi olur ve mümini emrinde çalıştırır. Çünkü çalışmanın sonucu refah ve zenginlik, tembelliğin karşılığı ise sefalettir.
Politik alanda adalet, istişare gibi ilkeler toplumdan topluma değişmeyen evrensel ilkelerdir. Kur’an’da ‘Allah adaleti emreder..’ denilerek mevcut olan bir yasanın harekete geçirilmesini emredilmektedir. Yoksa, adalet vahiyle birlikte ortaya çıkan bir ilke değildir. Ayni şekilde ‘tüm isleri onlarla istişare et..’ emri de vahiyden bağımsız evrensel tekvini yasaya dahil olan bir politik sorumluluktur.
Bu yasayı hayata geçiren toplumlar insan hak ve hürriyetini, ekonomik ve sosyal güvenceyi, bireyin seçme ve seçilme hakkini, öğrenme ve öğretme hakkini, kazanma ve harcama hakkını güvence altına alacak bir politik organizasyon kurabilir ve böylece bireylerin potansiyel enerjilerini aktif hale getirmeyi başarır, böylelikle toplumlarının refah ve mutluluğunu arttırabilirler; buna karşılık bu ilkeleri dikkate almayan toplumlar, adı Müslüman da olsa otokratik güçlerin elinde tüm enerjilerini heba edebilirler.
Hukuki Temelleri
Kur’an’ın ruhundan süzülmüş İslam’ın en üst ilkeleri, can ve mal güvenliği, nesil, din ve akil güvenliğidir. Bu ilkeler yüzlerce ayet ve hadisin ruhundan sağılmış ilkelerdir. Bunlara usul dilinde ‘makasiduşşeria’ denilmektedir. İslam’ın ulaşmak istediği temel hedeflerdir. Tüm içtihatların ve düzenlemelerin bu ilkelerle uyumlu olması gerekir. Bu ilkelerden biriyle çelişen herhangi bir içtihat ya da politika geçersizdir.
Bu ilkeler çerçevesinden bakıldığında bireylerin can ve mallarını, nesil ve nefislerini, din ve akıllarını optimum ölçüde güvenceye alacak yönetim biçimi hangisiyse Müslümanların onu kabullenmeleri gerekir.
Günümüz şartları içinde bireylerin ilgili değerlerini en etkili tarzda güvence altına alabilecekleri yönetim biçimi şüphesiz demokrasidir, dolaysıyla Müslümanların politik sistemleri de demokratik olmalıdır.
Yukarıdaki ilkeler evrensel ilkelerdir, bu ilkelere paralel başka alt ilkeler de mevcuttur. Bediüzzaman’ın dikkat çektiği ilkelerden en önemlileri icma-i ümmet, efkar-i amme ve maslahat-i mursele ilkeleridir. Hanefi mezebine göre bir meselede Müslümanların çoğunluğunun ittifakı, icma’ın gerçekleşmesi için yeterli sebeptir. Böyle bir durumda ittifak edilen konuyu toplum olarak yürürlüğe koymamak Kur’anla belirlenen bir emri yürürlüğe koymamak gibidir.
Bu ilkeden hareketle, şayet Müslümanların ekseriyeti (bazı müçtehitlere göre o sınırlar içinde yasayan gayr-i muslimler de dahil tüm sakinler) mesela politik rejim olarak parlamenter demokrasiyi arzu ediyorlarsa böyle bir durumunda bu talebi yerine getirmek aynı zamanda dini bir vecibedir.
Diğer hukuki ilkeler, maslahat-i mürsele, istihsan ve örf ilkeleridir. İlgili ilkeler, toplumun yararına olan şeylerin hukuken de meşru olduğunu ifade eder. Şayet bir konu da Kur’an ve Sünnette açık bir hüküm yoksa ve yeni durum toplumun yararına ise yine o Kur’an ve Sünnette emredilmiş gibi, dini bir meşruiyet kaynağıdır. Çünkü Hz Peygamber, ‘Müminlerin güzel gördüğünü Allah da güzel görür’ buyurmuştur. Ayni şekilde başka bir hadisinde ‘Ümmetim sapıklık üzerine ittifak etmez’ diyerek ümmetin ittifakını meşru bir kaynak olarak değerlendirmiştir.
Bu Hadise göre toplum politik sistem olarak demokratik sistemi benimsemiş ise o sistem ayni zamanda Allah’ın rızasına uygun sistemdir.
Sonuç olarak Bediüzzaman tarihin küreselleşme yönündeki akışını çok önceden görmüş, dünyada ortaya çıkacak çok kültürlülük olgusuna Kur’ani bir meşruiyet kazandırmıştır. Aynı zamanda farklı din mensupları arasındaki diyalogun kapılarını açmıştır. Onun bu çabası, her geçen gün daha da anlam kazanmaktadır.
