Bediüzzamanın Ermeni Çeteleri ile Mücadelesi
Bâb-ı Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyeti
Bitlis Vilâyeti’nin 2 Temmuz sene (1)332 târîhli tahrîrâtı sûretidir.
Diğer arîzalara zeyldir.
Kelbağır’a tahvîlen ta`yîn buyurulan Kâ’im-i makâm İbrâhim Bey’in birâderi Hizan havâlîsinde Rusve Ermenilerin irtikâb etdikleri fecâyi` hakkında aldığı ma`lûmâtı hâvî vesâ’ik leffen arz ve takdîm kılındığıma`rûzdur. Ol bâbda.
Bâb-ı Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdiriyeti
Hizan kazâsının Uçum nâhiyesine tâbi` Nurs ve Avnik, End, Mezra’-i End yaylası ahâlîsindeniz. Şatak kazâsı ile Müküsnâhiyesinin sükûtundan sonra civârımızda bulunan Livar, Kötis-i Ulyâ ve Süflâ, Çaçvan, Şifkâr, Edre-i Ulyâkaryeleri Ermenileri Özim karyeli komite re’îslerinden Lato nâm-ı diğerle Mihran, Serkis ve Rusya’dan geldiği rivâyetolunan Iğdırlı Kazar, Dilo nâmındaki re’îslerin başında toplanarak Kötis-i Ulyâ’ya geldiler ve oradan nâhiye rü’esâsınatezkire yazarak üç cihet teklîf etdiler. Bu rü’esâ miyânında el-ân esîr veyâhûd telef edildiği meşkûk bulunanve beyne’n-nâs Bedi`ü’z-zaman Said-i Kürdî demekle ma`rûf olan Molla Said de bulunuyordu. Bu tekliflerinde ya teslîmolmak ya nâhiyeyi tahliye etmek veyâhûd işinize gelirse muhârebe etmek idi. Bu teklîflerinden dokuz saat sonra 600 mevcûdlakaryemize hücûm etdiler. Cümlesi şapkalı ve asker elbiseli olduğundan Rus askeri var mı idi, yok mu idi fark edemedik.Yalnız garîb insânlar çok idi. Bunlar ya Rus veyâ Rusya’dan gelen Ermeniler idi ve hiç bir ferd kalmamak üzere çolukçocuk, erkek-kadın cümlemizi toplayarak Mezra`a-i End’e götürdüler. İçerimizde İpayran [İspandan) eşrâf vebeylerinden Hurşid Bey oğlu Abdurrahman ve mahdûmu Musa ve â’ilesi de bulunuyordu. Erkek ve kadın cümlesi mu`âyenedengeçirildi ve para ve huliyyâta â’id ne var ise cümlesi alındığı gibi, güzel kadın ve kızlara da ta`arruz etmekdenve nâmûslarını hetketmekden çekinmediler. O gece istediklerini yapdılar. Sabah oldu. Bizleri ki, cem`an 33 erkek idik,ayrı bir kâfile ve seksenden ibâret olan kadın kız, çoluk çocuğu bir kâfile ederek Müküs’e götürdüler. Kadınlarkâfilesi Çaçvan karyesinde bırakıldı. Erkek kâfilesi ve erkek çocukların kâffesi bir ferd kalmamak üzere cümlesio gece kılıçdan geçirildi. Beni geri çevirdiler ve dediler ki; “Sana çok para da vereceğiz. Git, Molla Said vesâ’irrü’esâya söyle! Orada kalan Ermenileri bize teslîm etsinler ve şurasını da anlat ki, artık bî-hûde yere telefolmakdan fâ’ide yokdur. Zâten her taraf alındı. Ruslar tâ Haleb’e kadar gitdiler. Ermenistan tasdik olundu. Gelsin bizeteslîm olsunlar. Bir de orada kuvvet ve asker olup olmadığını gel bize haber ver” dediler. Bu sözler Dilo tarafındansöyleniyor ve kumanda onun tarafından yapılıyordu. Avdet etdim, Çaçvan’a geldim. Bakdım ki bizim jandarma ve Kürdkuvveti müdîrimiz ve Molla Said Efendi ile oraya gelmişler, dört-beş saat müsâdemeden sonra kadınlar kâfilesiniellerinden almışlardı. Lâkin ne şekilde görmeli. Hele bî-çâre genç kızları da yi.izleri bütün ısırılmış veyürüyemeyecek bir hâle getirilmiş; çocukların bir çoğu ayak altında telef edilmiş idi. İşte otuz üç erkek nâmınayalnız ikimizden başka kimse bırakılmadığını ve tahlîs edilen kadın ve çocukların ekserîsi de bi’1-âhire telefolunduğunu ve hele Hurşid Bey oğlu Abdurrahman Bey â’ilesinden bir kadından başka kimse kalmadığını ve gördüğümüzzulm ve gaddârlık kâbil-i ta`dâd olmadığını ma`a’l-kasem arz eyleriz.
Fî 18 Haziran sene [1]332
Karye-i mezkûreden olup bi’l-âhire Iğdır’dan firâren avdet eden Mehmed oğlu Yusuf
Muhâcir karye-i mezkûreden Mehmed oğlu Abdurrahman
Bâb-ı Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiyye Müdiriyeti
Bitlis Vilâyeti mürettebatından olup muvakkaten Mardin’de müstahdem polis me’mûru dokuz numaralı YasinEfendi bin Hacı Mehmed Efendi’nin ba’de’t-tahlif görülen lüzuma binâ’en ahzolunan ber-vech-i zîr ifâdesidir.
Fî 19 Mayıs sene (1)332
Mardin Livâsı Komiseri Ahmed Nazif
– Bitlis’in düşman tarafından istîlâsında orada bulundunuz mu?
– Evet orada idim.
– Ba’de’l-istîlâ Ruslarla Ermeni çetelerinin ahâlî-i İslâmiyye hakkında ne gibi bir mu`âmele veta`arruzları vukû` bulduğuna dâ’ir meşhûdât ve ma`lûmâtınızı mufassalan beyân ediniz.
– Bitlis istîlâ olunduğu gece, tahmînen sâ`at on râddelerinde karakolhânemde bulunuyordum. Hânemdenhemşîrem bir telâş ve heyecân içerisinde karakolhâneye gelerek düşmanın şehri istîlâ etmekde olduğunu ifâdeeylemesi üzerine rüfekâmla berâber karakoldan hârice çıktığımızda yüz binlerce tüfeng ve mitralyözlerintarrakaları işidiliyordu. Ahâlînin kaçmakda olduğunu gördüm. Efrâd-ı â’ilemi düşmanın ta`arruz ve tecâvüzâtındankurtarmak için bendeniz de â’ilem ile birlikde Bitlis’e yarım sâ`at ba’îd mesâfede kâ’in Arabköprü denilen mevki`edoğru yürümeğe mecbûr oldum. Arkamızdan düşmanın Kazak süvârîsiyle Ermeni çeteleri ve önümüzde piyâdesi kaçmakdaolan ahâlî-i İslâmiyyeyi tevkîf ederek ateşinin te’sîrâtı altında büyük küçük, çoluk çocuk cümlesini katlve süvârîlerinin atları ayağı altında ezdiriyordu. Binlerce ma’sûm kadın ve kızların kanlarını yerlere akıtdırarakve Kazak atlılarının süngüleri ucuyla bir takım sabîlerin âh u enînleri semâları titretiyordu. Bu manzara-i fecî’ayıgörenlerin ciğerleri parçalanıyordu. Düşmanın yed-i zulmünden âhar bir sûretle kurtulmuş olan bizim gibi bir kaçnüfûsun güç hâl ile nefsimizi tahlîse muvaffak olduk. Bu istîlâyı müte`âkib Van Polis Müdîri Vekîli Ser-komiserVefik Bey, Van mürettebâtından olup o esnâda Bitlis’de istihdâm edilmekde olan Polis Me’mûru Ali ve Komiser Mu’âvini Süleymanve Ağa Bey nâmında Remzi efendilerle Said Efendi ve Bitlis mürettebâtından Polis Me’mûru Hamdi ve Resul efendiler veBitlis Mahkeme Başkâtibi Şaban Vehbi Efendi ve ulemâ-yı meşhureden Molla Said-i Kürdî ve yirmi kadar talebeleriylebirlikde ve komşularımızdan tüccârândan Abdürrezzak bin Hacı İshak ve daha birçok kimseler Ermeni çetelerinin kurşunve süngüleriyle fecî` bir sûretde parçalandığını görmüş isem de hüviyetleri hâtırımda kalmamışdır. Hattaistîlâdan kaçarken berâberimizde bulunan Komiser Mu`âvini Mehmed Vehbi Efendi ayağından mecrûh olarak arka ile mûmâ-ileyhiselâmete çıkardık. Ma`lumât ve müşâhedâtım bundan ibâretdir.
– Vermiş olduğunuz ifadeyi tasdîk ediniz.
– İmzâ ederek temhîren tasdîk ederim.
Fî 19 Mayıs sene [1)332
Bitlis mürettebâtından Mardin’de müstahdem Polis Me’mûru Yasin Abdi (?)
Polis-i mûmâ-ileyh tarafından isticvâb edilmiş olduğundan ifâdesi tasdîk olıınur.
Fî Mayıs sene [1]332
Polis Me’mûru
Şükrü
Komiser Mu`âvini
Abdülhamid
Polis İkinci Komiseri
Ahmed Nazif